- 12 -
hamısı yunan qozunun muxtəlif sort və formalarıdır. Yunan qozu -
J. regia L. 30 metrə qədər
hündürlüyündə ağacdır. Aprel-sentyabr aylarında çiçəkləyir və toxum verir. Respublikanın bütün
ərazilərində mədəni halda becərilir. Bəzən nadir hallarda yabanılaşmış halda rast gəlinir. Ordubad
rayonunun Ləkətağ, Bəyəhməd, Teyvaz, Unus kənd ərazilərində yabanılaşmış formalara rast
gəlmək olur. Mezofitdir. Böyük qida əhəmiyyəti vardır. Dərman və bəzək bitkisidir. Coğrafi tipi:
Qədim-Şərqi-Aralıq dənizidir. Muxtar respublikamızın təbii coğrafi şəraiti bir çox ərazilərdə
qozçuluğun inkişaf etdirilməsi üçün əlverişlidir. Bu həm də bölgənin yaşıllaşdırma işinə birbaşa
xidmət edir. Qozun sort və formaları hündürlüklərinə, çətirlərinin və meyvələrinin formalarına görə
bir-birindən fərqlənir. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: qabıqsız, kağızı, nazikqabıq,
qalınqabıq və çətənə qoz sort formaları. Mövcud olan sort- formalardan 400-ə qədəri kağızı qoz
formalarıdır. Xüsusilə, yaşı 200-250 il olan ağacların hamısı bu növ müxtəlifliyinə aiddir. Hər il bar
verir. İri meyvəlidir, ləpələri qabıqdan asan çıxır və çıxım faizi yüksəkdir. “Kağızı” qozlar
qrupunda salxımmeyvə qoz sort formaları da vardır ki, hər salxımda 12-14 qozmeyvə olur. Belə sort
formalara daxil olan 50-60 yaşda bir ağacdan 200-250 kq yaş məhsul toplamaq olur. Salxımlı qoz
Azərbaycan alimlərinin diqqətini çəkmiş, 1930-cu ildə meşə mütəxəssisi A.İ. Mileskin
Naxçıvandan alınmış salxımlı qoz toxumunu Quba rayonunun dağ ətəklərində şitillikdə
yetişdirmiş, 25 yaşında ağaclar 10-11 m hündürlükdə olmuşdur.Bu sort-formanın meyvə qabığı
0,5-0,8 mm olub, hamardır. Qabığı açıq-sarımtıl, boz, noxudu, açıq qəhvəyi və s. rəngdə olur.
Meyvələrin forması əksər hallarda dairəvi, oval, yumurtavari və bəzi hallarda uzunsov olur. Ləpə
çıxımı 50-62% olmaqla aromatik iyə malikdir. Digər qrup sort formalara görə 10-15 gün tez
yetişir. Nazik qabıqlı qoz sort formaları ümumi ağacların 25-30 faizini təşkil edir. Qabıqlarının
qalınlığı 1,0-1,5 mm-dir. Bu qrupda təsərrüfat əhəmiyyətli formalar daha çoxdur. İlk növbədə
bunlar yüksək məsuldar olmaqla yanaşı, həm də xəstəliyə davamlıdırlar və hər il bar verirlər.
Meyvələrinin qabığı hamardır və qabırğalar aydın seçilir. Ləpələr qabığı tam doldurur, qabıqdan
asanlıqla ayrılır. Ləpə çıxımı 45-55%, yağlılıq orta hesabla 60-70%,
bir qozun quru çəkisi
10-20 qr arasında dəyişir. Nazikqabıq qoz qrupunda da salxımmeyvə formalar vardır. Hər salxımda
8-12 qozmeyvə olur. Hər meyvənin çəkisi orta hesabla 10-20 qr-dır. Ağaclar hündürboylu olub,
çətirləri piramida şəkillidir. Ağacların forması və hündürlüyü mühit şəraiti ilə dəyişilir. Aran
zonada və dəniz səviyyəsindən 2000-2500 m yüksəklikdə bitən ağaclar alçaq, çətirləri dairəvi olub,
budaqlanma əsas gövdədən 60-80
0
-lik bucaq altında boy atır. Dağətəyi zonalarda isə ağaclar
hündür, budaqlanma 45
0
-lik bucaq altında boy atır. Qalınqabıq qoz sortları isə ümumi ağacların 15-
20%-ni təşkil edir. Qabığın qalınlığı 1,5-2 mm-dir. Keyfiyyətli sort-formaları çoxdur. Bir meyvənin
çəkisi orta hesabla 12-20 qr, çıxımı 35-45%, yağlılığı 65-70% olur. Meyvələrin əksəriyyəti
uzunsov, tərs yumurtavari, ellipsvari və bəzi hallarda dairəvi olur. Qabırğalar xeyli qalın, 2-3 mm
qalınlığındadır. Meyvə qurtaracağında qabırğalar xeyli qalınlaşmış olur. Əl ilə çox çətinliklə qırılır.
Bu sort formalar xəsətliklərə və xüsusi ilə qurdlara qarşı çox davamlıdır. Ağaclar hər il məhsul
verir. Ləpələr yüksəklikdən asılı olmayaraq həmişə ağ və ya açıq - sarımtıl rənglı, parlaq və hamar
olur. Meyvə qabığı əksər hallarda girintili - çıxıntılı olur. Bu sortları toxum vasitəsi ilə çoxaltdıqda
ya payızda, ya da strafikasiya edildikdən sonra yazda əkmək olar. Baharda əkilən toxumların çoxu
gec cücərdiyindən yayın qızmar şüaları onları məhv edir. Çətənə qoz sort formaları ərazisində tək-
tək ağaclar şəklində təsadüf edilir. Meyvə qabığının qalınlığı 3-4 mm, üzəri girintili - çıxıntılıdır.
Ləpələr arası boşluqlar qabığın daxili çıxıntıları ilə möhkəm dolduğundan onları çıxarmaq mümkün
olmur. Ağaclar xəsətliyə, şaxtaya və susuzluğa davamlıdır. Calaqaltı material kimi istifadə etmək
olar və ya sıx əkməklə oduncağından mebel sənayesində istifadə etmək olar. Meyvəçiliyin inkişafı
üçün yararsızdır. Qabıqsız qoz sort formaları isə Ordubad rayonu ərazisində seyrək halda yayılmış
və az öyrənilmişdir. Bu sortlarda perikarp yaşıl qərzək eyni ilə digər sortlarda olduğu kimidir.
Meyvə yetişən zaman perikarp bir neçə yerdən çatlayır, qozmeyvədən ayrılır və endokarp həqiqi
qozmeyvə xaric olur. Bu sort formalarda endokarp çox zəif inkişaf edir. Saplaq tərəfinin qabığının
qalınlığı 0,3-0,4 mm olur. Meyvənin qurtaracağına getdikcə qabıq tədricən nazikləşir, qabığın
üzərində ləpələr görünə biləcək ölçüdə çoxlu məsamələr olur. Əksər meyvələrdə sərt qabıq
meyvənin yarısna çatmamış dəri örtüklə əvəz olunur ki, bu örtük də tədricən itir və ləpələrin
qurtaracağı aydın görünür. Bir qozmeyvənin çəkisi orta hesabla 6-8 qr, yağlılığı 65-68%-dir.