- 17 -
davam edir və torpaqda ilk sürfələr iyun ayında müşahidə olunur. Sürfələrin inkişafı 4-5 il
müddətinə başa çatır və bir neçə dəfə qabıq dəyişmə prosesi baş verir. Sürfələrin inkişafı başa
çatdıqdan sonra iyun-iyul aylarında torpaqda puplaşma baş verir. Pup dövrü üç həftə davam edir və
puplardan yeni nəsil yetkin fərdlər əmələ gəlir. Yetkin fərdlər qidalanaraq payızda qışlama dövrünə
gedir. Qışlama prosesi torpaqda, xəzəllərin altında keçirilir. Növbəti ildə aprelin sonları və may
ayının əvvəllərində həmin yetkin fərdlər qışlamadan çıxaraq nəsil vermiş olurlar.
N.Səmədovun (1963) məlumatına görə enli şıqqıldaq böcəyin sürfələri dənli bitkilərin əkin
sahələrində geniş müşahidə olunur. Müəllifin tədqiqatına görə həmin sahələrdə məftil qurdlarının
sıxlığı 65%-ə çatır [5]. Böcəyin inkişaf dinamikası aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
Cədvəl
Enli şıqqıldaq böcəyinin inkişaf dinamikası
İnkişaf
mərhələləri
Müşahidə
dövrləri
Yaşama
müddəti
Ekoloji mühit
Yetkin fərd
Aprel-may
20-25 gün
Dağətəyi-dağlıq
Yumurta
May-iyun
2-3 həftə
5-7
sm dərinlikdə torpaq
Sürfə
İyun-iyul
4-5 il
10-25 sm dərinlikdə torpaq
Pup
İyul-avqust
15-24 gün
5-8
sm torpaq
Cədvəldən göründüyü kimi, enli şıqqıldaq böcəyin bütün inkişaf mərhələlərində torpaq
faktoru ilə bağlılıq vardır. Yetkin fərdlər torpaqda qışlayır, yumurtalar torpağın 5-7 sm
dərinliklərində və normal rütubətdə yəni 23-25% nisbi nəmlikdə inkişaf edir, sürfələr bütün ömrünü
iqlim şəraitindən asılı olaraq 4-5 il torpağın müxtəlif dərinliklərində 5-30 sm miqrasiya etməklə
yaşayır, qidalanır, qabıq dəyişir və böyüyür. Sürfə öz inkişaf mərhələsini başa çatdırdıqdan sonra
torpaqda puplaşır. Puplaşma dövründə qidalanma olmur, yetkin böcəyə oxşar orqanlar sistemi
formalaşır və yetkin böcək əmələ gəlir. İlk dövrlərdə yetkin böcəklər zəif olur, 3-5 gündən sonra
onlar torpağın üzərinə çıxır, qidalanır və aktiv həyat tərzi keçirirlər. Cinsi yetişkənlik 20-30
günədək davam edir, lakin onların əksəriyyəti həmin il qışlayaraq yazda qışlamadan çıxdıqdan
sonra nəsil verməyə başlayırlar. Yetkin fərdlərə nisbətən sürfələrin zərər vermə dərəcəsi daha
yüksəkdir. Azərbaycanın əksər ərazilərində və Naxçıvan MR-in bütün rayonlarında yayılması qeydə
alınmışdır.
Elathous buyssoni Reitt
Azərbaycanda nisbətən az yayılan növdür. Naxçıvan MR-in əsasən dağətəyi və dağlıq
ərazilərində yayılmışdır. Bitki örtüyü zəngin olan yerlərdə, əkin sahələrində, meşə zolaqlarında,
meyvə bağlarında rast gəlinir.
Ərazidə yetkin böcəklərə aprel ayının ikinci yarısında rast gəlmək olur, aprelin sonu və
mayın əvvəllərində kütləvi sürətdə müşahidə olunur. Qışlamadan çıxan böcəklərə dənli bitkilərin
əkin sahələrində və müxtəlif yabanı ot bitkiləri üzərində çox təsadüf etmək olur.
Ədəbiyyat məlumatlarına görə böcək polifaq olmaqla bir çox çiçəkli bitkilərlə qidalanmaqla
meyvə bağlarında və palıd ağacının düyməçələrinin üzərində də rast gəlinir, yumurtalarını may
ayının ikinci yarısında tökməyə başlayır [4]. Böcəyin yumurta tökmə məhsuldarlığı bir o qədər də
çox olmur. Bir dişi fərd orta hesabla mövsüm ərzində 55-100 ədəd yumurta qoya bilir. Yumurtaların
inkişafı havanın temperaturu və torpağın nəmliyindən asılı olaraq 20-36 gün davam edir. Ədəbiyyat
məlumatlarına əsasən torpaqda nəmlik 15%-dən az olarsa yumurtalar embirional inkişafını davam
etdirə bilmir. Torpağın nəmliyi 75%-dən artıq olduqda yumurtalar məhv olurlar [6].
Yumurtalardan sürfələrin çıxması iyul ayına təsadüf edir. Sürfələr torpaq mikroflorası ilə
qidalanaraq 4-5 il torpaqda inkişaf edərək bir neçə yaş dövrü keçirirlər. İki-üç illik böyük yaş
sürfələri isə bir sıra kənd təsərrüfatı bitkilərinin kök sisteminə ciddi zərər vurmaqla onları zədələyir
və məhv edirlər. Onlar dənli bitkilərin, tütünün, kartofun və digər bağ-bostan bitkilərinin kök və
kök boğazını gəmirirlər. N.Səmədovun (1963) məlumatına görə Şamaxı-Qobustan ərazisində əkin
sahələrinin hər 1m
2
-dən 2-4 ədəd sürfə qeydə alınmışdır [5]. Bütün bu məlumatlarına baxmayaraq,
növün biologiyası və ekologiyası əsaslı şəkildə öyrənilməmişdir.
Ordubad şaqqıldağı - Cardiophorus ordubadensis Ağayev