TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sümük sistemi.
- Əzələ sistemi.
- Mərkəzi sinir sisteminin fizioloji təzahürləri.
- 170 - Sümük sistemi. Kəllə iki şöbəyə ayrılır: beyin qutusu və sifət hissəsi. Yaşla əlaqədar olaraq, xüsusən də 13- 14 yaşdan başlayaraq sifət hissəsi bütün istiqamətlərdə daha sürətli şəkildə inkişaf edir və beyin hissəsi üzərində üstünlük əldə etməyə başlayır. Başın ölçülərinin böyüməsi bütün yaş dövrlərində müşahidə edilir. Onun diametrinin artımı nisbətən zəif sürətlə getməklə il ərzində təxminən 0,1 sm təşkil edir. Lakin cinsi yetişkənlik dövründə başın inkişaf sürəti kəskin artır ki, bu təqribən iki dəfə çox olmaqla 0,2 sm-ə bərabər olur. Onurğa sütunu boyun, döş, bel və oma şöbələrinə ayrılmaqla fəqərələrdən və fəqərələrarası qığırdaq lövhəciklərindən (disk) ibarətdir. Onurğanın sümükləşməsi prosesi bətndaxili inkişafdan başlamaqla, 14-15 yaşlı yeniyetmə boksçularda cinsi yetişkənlik dövründə gözəçarpan dəyişikliklərə məruz qalır. Onurğanın ayrı-ayrı şöbələrindəki fəqərələrin və onların çıxıntılarının sümükləşmə prosesi müxtəlif müddətlərdə baş verir. Yeniyetmə boksçularda onurğanın hərəkətliliyi və çevikliyi uzun illər ərzində qorunub saxlanılır. Lakin artıq qeyd olunduğu kimi, onurğanın sümük hissəsinin inkişafının gözəçarpan şəkildə şiddətlənməsi adətən 14 yaşındakı dövrdən 17-20 yaşına kimi davam edir. Bu cəhət yeniyetməlik yaşında qamətin pozuntularının profilaktikası zamanı xüsusi nəzərə alınmalıdır. Döş qəfəsi 12 cüt qabırğadan ibarətdir ki, onlar arxadan döş fəqərələrinə, ön tərəfdən isə döş sümüyünə birləşmiş vəziyyətdə olur. Döş qəfəsinin ölçüləri yetkin yaşa kimi, tədricən artmaqda davam edir. Lakin cinsi yetkinlik dövründə o daha energetik şəkildə böyüyür. Qabırğaların sümükləşməsi körpənin 2 ayından başlayır ki, bu halda ilk sümükləşmə nöqtələri 6-cı və 7-ci qabırğalarda müşahidə olunur və bu proses 20 yaşadək davam edir. Döş sümüyünün sümükləşmə prosesi 25 yaşda tamamlanır, baxmayaraq ki, artıq 12-13 yaşda ölçuləri istisna olmaqla, o öz quruluşuna görə yaşlıların döş qəfəsindən demək olar ki, fərqlənmir. Çoxsaylı tədqiqatların nəticələrindən məlum olduğu kimi, döş qəfəsinin inkişafına əmək fəaliyyəti, açıq havada uzun müddət qalmaq və əlbəttə ki, idmanla məşğuliyyət, xüsusən də boksda çiyin əzələləri üçün spesifik hərəkətlər faydalı təsir göstərə bilər. Skletin yuxarı ətraf şöbəsinin üst hissəsi iki cüt kürək və körpücük sümüklərindən ibarətdir ki, bunların da inkişafı 20 yaşadək tamamlanır. Aşağı ətrafların yuxarı hissəsi olan çanaq sümüyü iki çanaq sümüyünün üst hissəsi, iki qasıq, iki oturaq və sarğı sümüklərinin birləşməsindən ibarətdir ki, bu da özündə uzun bir proses əks etdirməklə 7 yaşından 16 yaşadək daha intensiv və 18-21 yaşlar arasında isə inkişafın yekunlaşma mərhələsi ilə təzahür olunur. Yuxarı və aşağı ətraflar boru formalı sümüklərdir ki, bunların da orta hissəsi diafiz, sonluqları isə epifiz adlanır. Sümükləşmə eləcə də epifizlə diafizin birləşməsi erkən uşaqlıq dövründən başlayır və 18-20 yaşadək sona çatır, müstəsna hallarda bu proses 25 yaşa kimi uzana bilər. Boksda əl sümüklərinin sümükləşməsi prosesi özündə çox böyük bir maraq doğuran haldır. Bu barədə məlumatlı olmaq yeniyetmə boksçularda tədris profilaktik prosesin səmərəli təşkili üçün kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Əli təşkil edən üç qrup sümükləri göstərmək olar: 1)Bilək sümükləri – epifizdə bazuönü (mil və dirsək sümükləri) nahiyədə iki sırada yerləşmiş səkkiz xırda sümüklər. 2)Əl sümükləri – ovuciçi 5 uzun sümükdən ibarətdir. 3)Barmaq falanqaları. Belə ki, barmaq falanqalarının sümükləşməsi 11 yaşadək, bilək sümükləri isə 12-13 yaşadək tamamlanır. Sümük- ləşmə nöqteyi nəzərindən tam şəkildə formalaşmamış əl nisbətən tez yorulur, lakin bununla bərabər yüngül və münasib olan hərəkətlər onun inkişafına şərait yaratmış olur. Bu, boks məşqlərində 12 yaşdan qəbul edilən uşaqlarla təşkil olunmuş məşq prosesində ciddi diqqət mərkəzində olmalıdır. Müqayisələr göstərir ki, qeyri idmançılarla eyni çəkiyə malik olan boksçular onlara bəzi gostəricilərdə üstün gəlirlər. Yeniyetmə boksçularda sinənin çevrəsi, bədən, qol, ayağın göstəriciləri çox olur. Göründüyü kimi bu boksda mühüm bir faktordur. Belə ki, uzun qol və ayaqlara malik olan boksçu səmərəli mövqe tuta bilməklə, rəqibin fəaliyyətinin asanlıqla nəzarət altında saxlayır, ona yaxınlaşmağa imkan vermir, uzaq məsafədən zərbələr endirir və s. Beləliklə, uşaqların inkişaf prosesində skeletin sümükləşməsi, yəni qığırdaq toxumasının sümük toxuması ilə əvəzlənməsi baş verir ki, bu da orqanizmin müxtəlif hissələrində fərqli müddətlərdə təzahür olunur. Bu inkişaf sümüklərin uzununa və eninə böyüməsi, onun kimyəvi - 171 - tərkibinin dəyişməsi, kalsium, fosfor, maqnezium duzlarının artımı ilə xarakterizə olunur. Belə ki, ayrı-ayrı sümüklərin formalaşma müddəti nisbi sabitdir və uşaqların inkişafının müəyyən mərhələləri ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, “sümük yaşı” həqiqi (bioloji) yaşın müəyyən olunması üçün istifadə olunur. Əzələ sistemi. Sümük toxumasının əhəmiyyətli dərəcədə inkişafı boy ölçülərindən və çoxlu miqdarda liflərindən təşkil olunmuş əzələ toxumasının inkişafından bilavasitə asılıdır. Əzələ liflərinin üzərində olan örtüyün daxilində nüvəli sitoplazma yerləşir ki, onun enerji ehtiyatları məhz buradan qaynaqlanır. Sitoplazmanın içərisində əzələnin bir ucundan digər tərəfinədək təqqəllüs lifləri – miofibrillər uzanır. Yaşla əlaqədar olaraq əzələlərin uzununa böyüməsi skeletin böyüməsinə müvafiq olaraq baş verir. Əzələ kütləsi qeyri-bərabər sürətlə artır. İlk 15 il ərzində əzələlərin kütləsi 9%-ə kimi artır. Lakin növbəti 2-3 il ərzində isə bu artım 12% təşkil edir. Belə ki, bu yaşdan sonra əzələ kütləsi artmaqla bədən çəkisinin 23,3%-nə kimi çatır. 12 yaşda bu göstərici təxminən 29,8%, 15 yaşda 32,6%-ə qədər yüksəlir, lakin 16 yaşda cəmi 44,2%-dən ibarət olur. Beləliklə əzələnin intensiv artımının 15-17 yaş arasında olmasını qeyd etmək lazımdır. Yaşlılarda bu göstərici 40%-ə enir, yüksək dərəcəli idmançılarda 50% və daha artıq olur. Əzələnin böyüməsi ilə yanaşı onun eninə boyüməsi də baş verir ki, bu da əsas etibarı ilə (90%) əzələ liflərinin diametrinin artımı hesabına, kifayət qədər az miqdarda isə (10%) yeni əzələ liflərinin yaranması hesabına təzahür olunur. Əzələnin diametrinin böyüməsi, onun artım tempi kiçik məktəbli yaşından başlayaraq, bir çoxlarında hərəki fəallıqla təyin olunur. Belə ki, çiyinin ikibaşlı və baldırın dördbaşlı təqqəllüs əzələlərinin eninə olan ölçüləri 12 yaşa kimi 6 dəfə, 17 yaşa kimi isə 8 dəfə böyüyür. 12-15 yaşlı yeniyetmələrdə yaşlılarla müqayisədə əzələlərin böyük ək- səriyyətinin bir növ birləşdirici toxuma strukturları ilə bərkidilməsi, daha az dərəcədə müşahidə olunur. Ayaq əzələləri əl əzələlərinə nisbətən daha yüklü templi inkişaf göstəricilərinə malikdir. Açıcı əzələlərin böyümə tempi bükücü əzələlərin böyümə tempindən üstün olur. Digər əzələlərdən öncə fəaliyyəti ilə seçilən və daha çox yüklənmələrə məruz qalan əzələlərin artımı müqayisədə daha tez artıma məruz qalır. 7-14 yaş dövründəki əzələ toxumasının artım prosesləri fibrilizasiyadan əvvəl, eləcə də birləşdirici toxumanın təşkili hesabına kəskin sürətdə şiddətlənir. Məhz bu zaman əzələnin bir orqan və onun quruluş elementinin inkişafı kimi mühüm fərqlənmə xüsusiyyəti təzahür olunur. Əzələnin Vətər komponenti, əzələ toxuması ilə nisbətdə üstünlük əldə etməyə başlayır. Damar sisteminin inkişafı əzələlərin qanla zəngin təchizini təmin edir. Bu dövrdə əsas etibarı ilə sinirləşmənin formalaşması yekunlaşır. Hərəki fəaliyyət quruluşunun formalaşmasına təsir edir ki, bu da təxminən yaşlılarda olan göstəriciləri özündə təcəssüm etdirir. Əzələlərin onların damar sisteminin və sinirləşmənin inkişafı 25-30 yaşa kimi davam edir. Mərkəzi sinir sisteminin fizioloji təzahürləri. Yeniyetməlik dövründə sinir sisteminin xüsusiyyətləri – Sinir sisteminin inkişaf xarakteri uşaq anadan olan zaman onun beyninin hələ yekun şəkildə tam formalaşmamasından xəbər verir, baxmayaraq ki, o quruluşuna və anatomik formasına görə yaşlı beyindən çox az şəkildə fərqlənir. Beynin çəkisi həyatın ilk doqquz ilində kəskin şəkildə artaraq təxminən 1300qr səviyyəsinə çatır ki, bu da yaşlı beynin kütləsindən təqribən 100qr azdır. Bütün orqanizmdə gözəçarpan dəyişikliklərlə təzahür olunan cinsi yetişkənlik dövründə beyin maddələrinin çəkisinin demək olar ki, dəyişməməsi halı özündə böyük maraq doğurur. Lakin bu dövrdə beyində hər hansı istənilən dəyişikliyin olmaması barədə fikir söyləmək, təbii ki, yanlış olar. Orqanizmin bütün inkişaf dövrlərində, o cümlədən də yeniyetməlik yaşında beyində həssas histoloji və funksional dəyişikliklərin mövcudluğunu subuta yetirə biləcək kifayət qədər göstəricilər mövcuddur. Uşaq həyatının uzunmüddətli dövrü ərzində baş beyin qabığının şırım və qırışlarının yaranması baş verir ki, bununla da təxminən 7-14 yaş civarında quruluş etibarı ilə yaşlı beyin formasına uyğun olur. Uzunsov beyin funksionallıq baxımından müəyyən dərəcədə əhəmiyyətli hesab edilməklə, orada tənəffüs, ürək damar sistemi, həzm orqanlarının mərkəzləri yerləşir və bundan sonra isə orta Kataloq: files -> uploader -> elmieserler elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84) elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №5(79) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №5 (79) elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88) elmieserler -> Naxçıvan Dövlət Universiteti. III naxçıvan Beynəlxalq arıçılıq konfransı elmieserler -> Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87) elmieserler -> The series of the humanitarian Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|