TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 170 - 
 
 
Sümük  sistemi. 
 
Kəllə  iki  şöbəyə  ayrılır:  beyin  qutusu  və  sifət  hissəsi.  Yaşla  əlaqədar  olaraq,  xüsusən  də  13-
14  yaşdan  başlayaraq  sifət  hissəsi  bütün  istiqamətlərdə  daha  sürətli  şəkildə  inkişaf  edir  və  beyin 
hissəsi  üzərində  üstünlük  əldə  etməyə  başlayır.  Başın  ölçülərinin  böyüməsi  bütün  yaş  dövrlərində 
müşahidə  edilir.  Onun  diametrinin  artımı  nisbətən  zəif  sürətlə  getməklə  il  ərzində  təxminən  0,1  sm 
təşkil  edir.  Lakin  cinsi  yetişkənlik  dövründə  başın  inkişaf  sürəti  kəskin  artır  ki,  bu  təqribən  iki  dəfə 
çox olmaqla  0,2 sm-ə bərabər olur.   
Onurğa  sütunu  boyun,  döş,  bel  və  oma  şöbələrinə  ayrılmaqla  fəqərələrdən  və  fəqərələrarası 
qığırdaq  lövhəciklərindən  (disk)  ibarətdir.  Onurğanın  sümükləşməsi  prosesi  bətndaxili  inkişafdan 
başlamaqla,  14-15  yaşlı  yeniyetmə  boksçularda  cinsi  yetişkənlik  dövründə  gözəçarpan 
dəyişikliklərə  məruz  qalır.  Onurğanın  ayrı-ayrı  şöbələrindəki  fəqərələrin  və  onların  çıxıntılarının 
sümükləşmə  prosesi  müxtəlif  müddətlərdə  baş  verir.  Yeniyetmə  boksçularda  onurğanın  hərəkətliliyi 
və  çevikliyi  uzun  illər  ərzində  qorunub  saxlanılır.  Lakin  artıq  qeyd  olunduğu  kimi,  onurğanın 
sümük  hissəsinin  inkişafının  gözəçarpan  şəkildə  şiddətlənməsi  adətən  14  yaşındakı  dövrdən  17-20 
yaşına  kimi  davam  edir.  Bu  cəhət  yeniyetməlik  yaşında  qamətin  pozuntularının  profilaktikası 
zamanı  xüsusi  nəzərə  alınmalıdır. 
 
Döş  qəfəsi  12  cüt  qabırğadan  ibarətdir  ki,  onlar  arxadan  döş  fəqərələrinə,  ön  tərəfdən  isə  döş 
sümüyünə  birləşmiş  vəziyyətdə  olur.  Döş  qəfəsinin  ölçüləri  yetkin  yaşa  kimi,  tədricən  artmaqda 
davam  edir.  Lakin  cinsi  yetkinlik  dövründə  o  daha  energetik  şəkildə  böyüyür.  Qabırğaların 
sümükləşməsi  körpənin  2  ayından  başlayır  ki,  bu  halda  ilk  sümükləşmə  nöqtələri  6-cı  və  7-ci 
qabırğalarda  müşahidə  olunur  və  bu  proses  20  yaşadək  davam  edir.  Döş  sümüyünün  sümükləşmə 
prosesi  25  yaşda  tamamlanır,  baxmayaraq  ki,  artıq  12-13  yaşda  ölçuləri  istisna  olmaqla,  o  öz 
quruluşuna  görə  yaşlıların  döş qəfəsindən  demək olar  ki,  fərqlənmir.   
 
Çoxsaylı  tədqiqatların  nəticələrindən  məlum  olduğu  kimi,  döş  qəfəsinin  inkişafına  əmək 
fəaliyyəti,  açıq  havada  uzun  müddət  qalmaq  və  əlbəttə  ki,  idmanla  məşğuliyyət,  xüsusən  də  boksda 
çiyin  əzələləri  üçün  spesifik  hərəkətlər  faydalı  təsir  göstərə  bilər.  Skletin  yuxarı  ətraf  şöbəsinin  üst 
hissəsi  iki  cüt  kürək  və  körpücük  sümüklərindən  ibarətdir  ki,  bunların  da  inkişafı  20  yaşadək 
tamamlanır.  Aşağı  ətrafların  yuxarı  hissəsi  olan  çanaq  sümüyü  iki  çanaq  sümüyünün  üst  hissəsi,  iki 
qasıq,  iki  oturaq  və  sarğı  sümüklərinin  birləşməsindən  ibarətdir  ki,  bu  da  özündə  uzun  bir  proses  əks 
etdirməklə  7  yaşından  16  yaşadək  daha  intensiv  və  18-21  yaşlar  arasında  isə  inkişafın  yekunlaşma 
mərhələsi  ilə  təzahür  olunur. 
 
Yuxarı  və  aşağı  ətraflar  boru  formalı  sümüklərdir  ki,  bunların  da  orta  hissəsi  diafiz, 
sonluqları  isə  epifiz  adlanır.  Sümükləşmə  eləcə  də  epifizlə  diafizin  birləşməsi  erkən  uşaqlıq 
dövründən  başlayır  və  18-20  yaşadək  sona  çatır,  müstəsna  hallarda  bu  proses  25  yaşa  kimi  uzana 
bilər. 
 
Boksda  əl  sümüklərinin  sümükləşməsi  prosesi  özündə  çox  böyük  bir  maraq  doğuran  haldır. 
Bu  barədə  məlumatlı  olmaq  yeniyetmə  boksçularda  tədris  profilaktik  prosesin  səmərəli  təşkili  üçün 
kifayət  qədər  əhəmiyyətlidir.  Əli  təşkil  edən  üç  qrup  sümükləri  göstərmək  olar:  1)Bilək  sümükləri  – 
epifizdə  bazuönü  (mil  və  dirsək  sümükləri)  nahiyədə  iki  sırada  yerləşmiş  səkkiz  xırda  sümüklər. 
2)Əl  sümükləri  –  ovuciçi  5  uzun  sümükdən  ibarətdir.  3)Barmaq  falanqaları.  Belə  ki,  barmaq 
falanqalarının  sümükləşməsi  11  yaşadək,  bilək  sümükləri  isə  12-13  yaşadək  tamamlanır.  Sümük-
ləşmə  nöqteyi  nəzərindən  tam  şəkildə  formalaşmamış  əl  nisbətən  tez  yorulur,  lakin  bununla  bərabər 
yüngül  və  münasib  olan  hərəkətlər  onun  inkişafına  şərait  yaratmış  olur.  Bu,  boks  məşqlərində  12 
yaşdan  qəbul  edilən  uşaqlarla  təşkil  olunmuş  məşq  prosesində  ciddi  diqqət  mərkəzində  olmalıdır. 
Müqayisələr  göstərir  ki,  qeyri  idmançılarla  eyni  çəkiyə  malik  olan  boksçular  onlara  bəzi 
gostəricilərdə  üstün  gəlirlər.  Yeniyetmə  boksçularda  sinənin  çevrəsi,  bədən,  qol,  ayağın  göstəriciləri 
çox  olur.  Göründüyü  kimi  bu  boksda  mühüm  bir  faktordur.  Belə  ki,  uzun  qol  və  ayaqlara  malik  olan 
boksçu  səmərəli  mövqe  tuta  bilməklə,  rəqibin  fəaliyyətinin  asanlıqla  nəzarət  altında  saxlayır,  ona 
yaxınlaşmağa  imkan  vermir,  uzaq  məsafədən  zərbələr  endirir  və s. 
 
Beləliklə,  uşaqların  inkişaf  prosesində  skeletin  sümükləşməsi,  yəni  qığırdaq  toxumasının 
sümük  toxuması  ilə  əvəzlənməsi  baş  verir  ki,  bu  da  orqanizmin  müxtəlif  hissələrində  fərqli 
müddətlərdə  təzahür  olunur.  Bu  inkişaf  sümüklərin  uzununa  və  eninə  böyüməsi,  onun  kimyəvi 

---

- 171 - 
tərkibinin  dəyişməsi,  kalsium,  fosfor,  maqnezium  duzlarının  artımı  ilə  xarakterizə  olunur.  Belə  ki, 
ayrı-ayrı  sümüklərin  formalaşma  müddəti  nisbi  sabitdir  və  uşaqların  inkişafının  müəyyən 
mərhələləri  ilə  sıx  şəkildə  əlaqədardır.  Onu  da  vurğulamaq  lazımdır  ki,  “sümük  yaşı”  həqiqi 
(bioloji)  yaşın  müəyyən  olunması  üçün  istifadə  olunur. 
Əzələ sistemi. 
 
Sümük  toxumasının  əhəmiyyətli  dərəcədə  inkişafı  boy  ölçülərindən  və  çoxlu  miqdarda 
liflərindən  təşkil  olunmuş  əzələ  toxumasının  inkişafından  bilavasitə  asılıdır.  Əzələ  liflərinin 
üzərində  olan  örtüyün  daxilində  nüvəli  sitoplazma  yerləşir  ki,  onun  enerji  ehtiyatları  məhz  buradan 
qaynaqlanır.  Sitoplazmanın  içərisində  əzələnin  bir  ucundan  digər  tərəfinədək  təqqəllüs  lifləri  – 
miofibrillər  uzanır. 
 
Yaşla  əlaqədar  olaraq  əzələlərin  uzununa  böyüməsi  skeletin  böyüməsinə  müvafiq  olaraq  baş 
verir.  Əzələ  kütləsi  qeyri-bərabər  sürətlə  artır.  İlk  15  il  ərzində  əzələlərin  kütləsi  9%-ə  kimi  artır. 
Lakin  növbəti  2-3  il  ərzində  isə  bu  artım  12%  təşkil  edir.  Belə  ki,  bu  yaşdan  sonra  əzələ  kütləsi 
artmaqla  bədən  çəkisinin  23,3%-nə  kimi  çatır.  12  yaşda  bu  göstərici  təxminən  29,8%,  15  yaşda 
32,6%-ə  qədər  yüksəlir,  lakin  16  yaşda  cəmi  44,2%-dən  ibarət  olur.  Beləliklə  əzələnin  intensiv 
artımının  15-17  yaş  arasında  olmasını  qeyd  etmək  lazımdır.  Yaşlılarda  bu  göstərici  40%-ə  enir, 
yüksək  dərəcəli  idmançılarda  50% və daha artıq  olur. 
 
Əzələnin  böyüməsi  ilə  yanaşı  onun  eninə  boyüməsi  də  baş  verir  ki,  bu  da  əsas  etibarı  ilə 
(90%)  əzələ  liflərinin  diametrinin  artımı  hesabına,  kifayət  qədər  az  miqdarda  isə  (10%)  yeni  əzələ 
liflərinin  yaranması  hesabına  təzahür  olunur.  Əzələnin  diametrinin  böyüməsi,  onun  artım  tempi 
kiçik  məktəbli  yaşından  başlayaraq,  bir  çoxlarında  hərəki  fəallıqla  təyin  olunur.  Belə  ki,  çiyinin 
ikibaşlı  və  baldırın  dördbaşlı  təqqəllüs  əzələlərinin  eninə  olan  ölçüləri  12  yaşa  kimi  6  dəfə,  17  yaşa 
kimi  isə  8  dəfə  böyüyür.  12-15  yaşlı  yeniyetmələrdə  yaşlılarla  müqayisədə  əzələlərin  böyük  ək-
səriyyətinin  bir  növ  birləşdirici  toxuma  strukturları  ilə  bərkidilməsi,  daha  az  dərəcədə  müşahidə 
olunur. 
 
Ayaq  əzələləri  əl  əzələlərinə  nisbətən  daha  yüklü  templi  inkişaf  göstəricilərinə  malikdir. 
Açıcı  əzələlərin  böyümə  tempi  bükücü  əzələlərin  böyümə  tempindən  üstün  olur.  Digər  əzələlərdən 
öncə  fəaliyyəti  ilə  seçilən  və  daha  çox  yüklənmələrə  məruz  qalan  əzələlərin  artımı  müqayisədə  daha 
tez  artıma  məruz  qalır. 
 
7-14  yaş  dövründəki  əzələ  toxumasının  artım  prosesləri  fibrilizasiyadan  əvvəl,  eləcə  də 
birləşdirici  toxumanın  təşkili  hesabına  kəskin  sürətdə  şiddətlənir.  Məhz  bu  zaman  əzələnin  bir  orqan 
və  onun  quruluş  elementinin  inkişafı  kimi  mühüm  fərqlənmə  xüsusiyyəti  təzahür  olunur.  Əzələnin 
Vətər  komponenti,  əzələ  toxuması  ilə  nisbətdə  üstünlük  əldə  etməyə  başlayır.  Damar  sisteminin 
inkişafı  əzələlərin  qanla  zəngin  təchizini  təmin  edir.  Bu  dövrdə  əsas  etibarı  ilə  sinirləşmənin 
formalaşması  yekunlaşır.  Hərəki  fəaliyyət  quruluşunun  formalaşmasına  təsir  edir  ki,  bu  da  təxminən 
yaşlılarda  olan  göstəriciləri  özündə  təcəssüm  etdirir.  Əzələlərin  onların  damar  sisteminin  və 
sinirləşmənin  inkişafı  25-30 yaşa kimi  davam  edir. 
Mərkəzi sinir  sisteminin  fizioloji  təzahürləri. 
 
Yeniyetməlik  dövründə  sinir  sisteminin  xüsusiyyətləri  –  Sinir  sisteminin  inkişaf  xarakteri 
uşaq  anadan  olan  zaman  onun  beyninin  hələ  yekun  şəkildə  tam  formalaşmamasından  xəbər  verir, 
baxmayaraq  ki,  o  quruluşuna  və  anatomik  formasına  görə  yaşlı  beyindən  çox  az  şəkildə  fərqlənir. 
Beynin  çəkisi  həyatın  ilk  doqquz  ilində  kəskin  şəkildə  artaraq  təxminən  1300qr  səviyyəsinə  çatır  ki, 
bu  da  yaşlı  beynin  kütləsindən  təqribən  100qr  azdır.  Bütün  orqanizmdə  gözəçarpan  dəyişikliklərlə 
təzahür  olunan  cinsi  yetişkənlik  dövründə  beyin  maddələrinin  çəkisinin  demək  olar  ki,  dəyişməməsi 
halı  özündə  böyük  maraq  doğurur.  Lakin  bu  dövrdə  beyində  hər  hansı  istənilən  dəyişikliyin 
olmaması  barədə  fikir  söyləmək,  təbii  ki,  yanlış  olar.  Orqanizmin  bütün  inkişaf  dövrlərində,  o 
cümlədən  də  yeniyetməlik  yaşında  beyində  həssas  histoloji  və  funksional  dəyişikliklərin 
mövcudluğunu  subuta  yetirə  biləcək  kifayət  qədər  göstəricilər  mövcuddur.  Uşaq  həyatının 
uzunmüddətli  dövrü  ərzində  baş  beyin  qabığının  şırım  və  qırışlarının  yaranması  baş  verir  ki, 
bununla  da təxminən  7-14 yaş civarında  quruluş  etibarı  ilə  yaşlı  beyin  formasına  uyğun  olur. 
 
Uzunsov  beyin  funksionallıq  baxımından  müəyyən  dərəcədə  əhəmiyyətli  hesab  edilməklə, 
orada  tənəffüs,  ürək  damar  sistemi,  həzm  orqanlarının  mərkəzləri  yerləşir  və  bundan  sonra  isə  orta 

---