- 31 -
texniki istifadəsinə görə yanacaq, metal, texniki və tikinti materialları kimi təsnif
etmişdir (15. səh.34).
Bu gün dünya iqtisadiyyatını daha çox düşündürən və narahat edən, elmə,
texniki tərəqqiyə, onun nailiyyətlərindən istifadəyə əsaslanan sahə yanacaq
resurslarından istifadədir. Bu resursların coğrafi yayılması və ehtiyatının toplanması
olduqca müxtəlifdir. Hələlik elmə məlum olan və ya istifadə edilmə imkanlarının
mövcudluğuna görə Müstəqil Dövlətlər Birliyi ilə Asiya – avstraliya regionu daha
çox diqqəti cəlb edir. Həmçinin son illər Şm.Amerika, Yaxın və Orta Şərq, Avropa,
Afrika və Cənubi Amerika regionlarında tədqiqat işləri genişləndirilmiş, istifadə
olunma imkanları artmışdır. Yanacaq resurslarının coğrafi yayılmasında olduğu kimi,
strukturunda da fərqli cəhətlər vardır. Bu gün şərti yanacaq kimi kömürün regional
yayılması və ehtiyatı digər yanacaq növlərinə nisbətən daha genişdir. Burada da
regional fərqləri bəzən qabarıq şəkildədir. Məsələn, Avropada kömürün xüsusi çəkisi,
Yaxın və Orta Şərqdə, Xəzər hövzəsində neft-qaz ehtiyatları daha çoxdur. Bu gün
kömürün dünyada öyrənilmiş ehtiyatı 14.8 trln. tondur. Bunun 9.4 trln. tonu daş
kömürün, 5.4 trln. tonu qonur kömürün payına düşür. Lakin elmi, tədris və kütləvi
informasiya mərkəzlərində bu rəqəm 5.5 trln. ton kimi yayılmışdır ki, burada da
nisbət daş kömürün xeyrinə, 4.3-ün 1.2 trln. tonadır.
Aparılan araşdırmalar göstərir ki, kömür ehtiyatlarının öyrənilmiş miqdarına
görə ABŞ (250 mlrd. t), Rusiya (195 mlrd. t), Çin (115 mlrd. t), Hindistan (85 trln.t),
Avstraliya (82 trln. t), AFR (56 trln. t), CAR (50 trln.t) daha çox fərqlənir. MDB
ölkələri içərisində Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan fərqlənir. Bu ölkələrin Kansk-
Açinsk, Lena, Tunqus, Peçora, Karaqanda, Minusinsk, Ekibastuz, Donbas və s. kimi
iri hövzələrində zəngin kömür ehtiyatları toplanmışdır.
Neftin coğrafi yayılması kömürə nisbətən geniş əraziləri əhatə etsə də miqdarı
nisbətən azdır. Təxmini ehtiyatı 800 mlrd. tondur. Lakin bunun heç də hamısı sənaye
əhəmiyyətli deyildir, müxtəlif qarışıqlıqların tərkibindədir. Tədqiq olunan ehtiyatı
təxminən 165 mlrd. ton kimi qeyd olunur. Ehtiyatına görə ölkələr arasında fərqlər
müxtəlifdir, belə ki, Səudiyyə Ərəbistanı (36.1 mlrd. t), İran (18.0 mlrd. t), İrak (15.5
- 32 -
mlrd. t), Rusiya (15.1 mlrd. t), Küveyt (13.3 mlrd. t), B.Ə.Ə. (13.0 mlrd. t),
Venesuela (11.2 mlrd. t), Liviya (4.7 mlrd. t.), Nigeriya (4.6 mlrd. t), ABŞ (4.2 mlrd.
t) ehtiyata malikdir. Regionlar üzrə tədqiq olunmuş neft ehtiyatları aşağıdakı
cədvəldəki kimidir:
Cədvəl – 1.3
REGİONLAR
Tədqiq olunmuş ehtiyat
Mlrd. t.
%
MDB
17.3
10.7
Xarici Avropa
2.5
1.5
Xarici Asiya
105.0
64.8
Afrika
13.4
8.3
Şm.Amerika
8.7
5.4
Latın Amerikası
14.5
8.9
Avstraliyavə Okeaniya
0.6
0.4
Dünya üzrə
162.0
100.0
Neft - qaz yataqları içərisində dünyada daha məşhur olanı İran körfəzi
regionudur. Təxmini hesablamalara görə burada dünya neft ehtiyatının 3/5 hissəsi
cəmləşmişdir. Bundan başqa Mərkəzi Amerika, Şimal dənizi, Xəzər hövzəsi, Q.Sibir,
Volqaboyu və s. kimi zəngin ehtiyata malik regionlar da vardır. MDB ölkələri
arasında Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, Azərbaycan neft-qaz ehtiyatlarına görə
fərqlənirlər. Respublikamızda Xəzərin şelf hissəsi neft-qaz ehtiyatlarına görə
fərqlənir və bir çox xarici neft şirkətlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Düzdür, neft
ehtiyatları 102 ölkədə tədqiq olunsa da, 10 ölkədə olan ehtiyat daha çox diqqəti cəlb
edir.
Təbii qazın coğrafi yayılması neftə oxşardır. Bu resurslar ayrı-ayrılıqda və
birgə halda rast gəlinir. Adətən, neftli bölgələrdə təbii qaz örtüyü mövcud olur. Neft
yataqları ilə yanaşı kömür yataqlarında da təbii qaz ehtiyatlarına rast gəlinir və
istifadə olunur.
- 33 -
Təbii qaz ehtiyatlarının regionlar üzrə ehtiyatlarının cəmləşməsi aşağıdakı
kimidir:
Cədvəl 1.4
REGİONLAR
Kəşf olunmuş ehtiyat
Trln. m
3
%
MDB
56.0
32.0
Avropa
6.0
3.4
Asiya
82.5
47.2
Afrika
13.0
7.4
Şm.Amerika
7.0
4.0
Latın Amerikası
7.5
4.3
Avstraliya və Okeaniya
3.0
1.7
Dünya üzrə
175.0
100.0
Kəşf olunmuş təbii qazın ölkələr üzrə təminatı da müxtəlifdir. Ehtiyatına görə
10 qabaqcıl ölkədən Rusiya (48.1), İran (26.7), Qətər (25.8), Səudiyyə Ərəbistanı
(6.7), BƏƏ. (6.1), ABŞ (5.2), Nigeriya (5.0), Əlcəzair (4.5), Venesuela (4.2), İraq
(3.1) trln. m
3
daha çox fərqlənir. Təbii qazın ən iri yataqları ölkələr üzrə aşağıdakı
kimidir: Rusiyada Qərbi Sibir regionu üzrə, Urenqoy, Yamburq, Bovanen,
Zapolyarnı, Medvejye, Xarasov, Volqa-Ural regionunda Orenburq yatağı, Qətərdə
Mesopotamiya regionunda Qətər-Nord, İranın Mesopotamiya regionunda Kanqan,
Pars, Pazenun, Murqab regionunda Xangirən yataqları, Qazaxıstanın Xəzərsahili
regionunda Qaraçağanaq, Türkmənistanın Amudərya regionunda Damudabad yatağı
və s.
Getdikcə istifadəsi artan enerjidaşıyıcısı uranın coğrafi yayılması daha
müxtəlifdir. Yer qabığında uranın yayılması çox genişdir. Dünyanın 45-dən çox
ölkəsində uranın kəşf olunmuş ehtiyatları vardır. Avstraliya İttifaqı kəşf olunmuş
uran ehtiyatına görə fərqlənir. Qazaxıstan və Kanada ərazisində də uranın böyük
ehtiyatı aşkar edilmişdir. Bu hər üç ölkədə olan uranın ümumi ehtiyatı ümumdünya
Dostları ilə paylaş: |