- 40 -
1) qısa vegetasiya dövrü ilə xarakterizə olunan soyuq qurşaq, burada fəal temperatur
cəmi 1000
0
S-dən az, açıq qruntda əkinçilik mümkün deyildir;
2) fəal temperatur cəmi şimalda 1000
0
S-dən çox, cənubda 2000
0
S-dək olan sərin
qurşaq, istilik sevməyən bəzi bitkilərin əkilməsi mümkündür.
3) fəal temperatur cəmi 2000-4000
0
S arasında olan mülayim qurşaq, bitkilərin
vegetasiya dövrü 60 gündən 200 günədəkdir və bu enlikdə kütləvi əkinçiliyin həyata
keçirilməsi mümkündür.
4) fəal temperatur cəmi 4000-8000
0
S arasında olan isti qurşaq, istilik sevər subtropik
bitkiçiliyin həyata keçirilməsi mümkündür.
5) fəal temperatur cəmi 8000-10000
0
S arasında olan isti qurşaq, il ərzində tropik və
ekvatorial bitkiçiliyin inkişafı mümkündür.
İnsanların fiziki və əqli yorğunluğunu aradan qaldırmaq, onun sağlamlığını və
işgörmə qabiliyyətini bərpa etmək üçün istifadə olunan resurslara rekreasiya
resursları deyilir. Latınca recreation – bərpa mənasını verir. Rekreasiya resurslarına
bol günəş şüası, günəşli günlərin çoxluğu, qumlu sahil, müalicəvi termal sular, gözəl
landşaft, xizəksürmə üçün qar örtüyünə malik əlverişli relyef və sairə aiddir.
Antropogen obyektlər, yəni muzeylər, tarixi abidələr, parklar, sanatoriyalar, idman
meydançaları, estetik cəhətdən insanları cəlb edən bütün vasitələr rekreasiya
resurslarıdır. Bu gün dünya əhalisinin böyük bir hissəsi bu resurslardan istifadə edir.
Təbii ki, dünyanın aparıcı ölkələri bu resurslardan istifadə etməklə daha çox gəlir
əldə etməyə çalışır. Belə ölkələrdən ABŞ, Kanada, Fransa, AFR, İtaliya, Yunanıstan,
Türkiyə, İsrail, İspaniya, Portuqaliya, İngiltərə və başqalarını qeyd etmək olar.
Insanların orqanizminə təsirinə görə təbii rekreasiya resurslarını şərti olaraq üç növə
bölmək olar. 1-iqlim şəraitinin üstünlüyü ilə bağlı tibbi-bioloji resurslar; 2- təbii
landşaftların, onun ayrı-ayrı komponentlərinin insanın psixo-estetik resurslar; 3 –
insan fəaliyyətinin nəticəsi kimi antropogen resurslar.
Istər iqlim, istərsə də rekreasiya resursları istifadə olunursa, qorunur və təbliğ
edilirsə, o insan cəmiyyətinə daha yararlıdır və daha cəlbedicidir. Ona görə də bu
- 41 -
resurslardan maksimum və qənaətlə istifadə etmək, onu gələcək nəslə ötürmək
olduqca vacibdir.
3.
Su resursları, onun iqtisadi – coğrafi
qiymətləndirilməsi və mühafizəsi
Planetimizin su təbəqəsində suyun ümumi həcmi 1390 mln. km
3
-dır, yəni orta
hesabla adambaşına 210 mln. m
3
su düşür. Bu suların 361 mln. km
2
dünya okeanında,
20 mln. km
2
buzlaq, bataqlıq, çay, su anbarlarındadır. Əgər onların coğrafi
yayılmasına diqqət yetirsək – hidrosferdə olan suyun 96.4% dünya okeanında,
3.54%-i quru sularında, qalanı isə havada buxar şəklindədir. Təbii ki, insanlar üçün
ən əhəmiyyət kəsb edəni sudan istifadə problemidir. Dünya okeanı, onun tərkib
hissələri olan dənizlər tarixən insanlar üçün həyat əhəmiyyətli olmuş, böyük coğrafi
kəşflərin həyata keçirilməsində, ölkələrarası iqtisadi – siyasi əlaqələrin yaranmasında,
dənizin ərzaq məhsullarından istifadə edilməsində, son illərdə qabarma-çəkilmə
dalğalarından enerji istehsalında, suyunun rekreasiya resursu kimi istifadəsində
mühüm rol oynamışdır. Bir sıra arid iqlimli ölkələrdə dəniz suyunu şirinləşdirməklə
istifadə olunması həyata keçirilir.
Dünya okeanı zəngin mineral resurslara malikdir. Bu resurslar əsasən suda həll
olunmuş və okean altında yerləşən litosfer qatındadır. Bir çox alimlər bu mineral
resursları üç qrupa ayırırlar: a) maye, qaz və həll olunmuş tərkibdə; b) bərk, lakin
səpinti halında; c) bərk, litosfer qatının tərkibində olanlar. Birinci qrupa daxil olan
minerallara neft, təbii qaz, müxtəlif növ duz, kükürd və digərləri, ikinci qrupa
metallogen qırıntılar, lil və digər birləşmələr formasında, üçüncü qrupa isə mədən
üsulu ilə çıxarılan metallar, kömür və s. metal birləşmələri daxildir.
L.A.Zenkeviçin hesablamalarına görə 1 km
3
dəniz suyunda 37.5 mln. t. və ya
1.2 mlrd. dollar qiyməti olan xörək duzu, maqnezium, kalium, kalsium, brom, yod,
ftor, manqan, kükürd və s. vardır.
- 42 -
Dünya okeanının ümumi sahəsinin 8.6%-ni təşkil edən onun şelf hissəsi
mineral resurslarla, xüsusilə də karbohidrogenlərlə zəngindir. Hələ XX əsrin 80-ci
illərində dünya okeanının şelfində 330 hövzədə perspektivli neft və qaz ehtiyatları
aşkar edilmişdir. Müxtəlif mənbələrdə onun ehtiyatı müxtəlif rəqəmlərlə təsbit edilir.
Məsələn, neftin ümumi ehtiyatı 80-150 mlrd. t, təbii qazın ehtiyatı isə 40-150 trln. m
3
həcmində olduğu bildirilir və bunun da təxminən üçdə iki hissəsi Atlantik Okeanının
akvatoriyasına aid edilir. Burada Şimal dənizi, Qvineya, Karib körfəzləri, Kanada,
ABŞ, Braziliya sahilləri, Aralıq dənizi, Sakit okeanın hövzəsində, xüsusilə də Şimali
və Cənubi Amerika, Asiya və Avstraliya sahilləri, Hind okeanında İran körfəzi,
Hindistan, İndoneziya, Avstraliya sahilləri, Şimal Buzlu okeanında Alyaska, Kanada,
Rusiya sahilləri, Xəzər dənizi ehtiyatlarına görə xüsusi fərqlənən ərazilərdir. Aparılan
tədqiqat işləri göstərir ki, neft və təbii qazın çox hissəsi okeanın materik yamacında
və okean çökəkliklərindədir.
Dünya okeanı resurslarından neft və təbii qazla yanaşı səpinti halında və qazma
üsulu ilə çıxarıla bilən bərk halda olan mineral resursların da ehtiyatı çoxdur.
Səpinti halında minerallardan ən geniş yayılmışı qurğuşundur. Onun ehtiyatları
daha çox Malayziya, İndoneziya, Tailand sahillərində təxminən sahildən 10-15 km
məsafədə 35 m dərinliyədək, dəmir tərkibli minerallara Yaponiya, Kanada, Yeni
Zellandiya, qızıl tərkibli qumlar ABŞ, Kanada, boksit isə Avstraliya sahillərində
nisbətən üstünlük təşkil edir. Ağır minerallardan ilmenit, sirkon, rutil, monasit
Avstraliya, ilmenit, monasit, sirkan Hindistan, Şri-Lanka, ilmenit, monasit ABŞ,
monasit Braziliya, almaz Namibiya və Anqola sahillərində daha çox rast gəlinir.
Fosforitlərin böyük ehtiyatları ABŞ-ın qərb və şərq sahillərində, Afrikanın Atlantik
okeanı sahillərində, Cənubi Amerikanın Sakit okean sahillərində, son illər isə
okeanların materik yamaclarında vulkanik qalxma ərazilərində aşkar edilmişdir.
Okean və dənizlərin qabarma enerjisindən istifadə etmək olduqca sərfəlidir. Bu
sahədə Rusiya, Fransa, Kanada enerji istehsalında xeyli təcrübə əldə etmişlər. Dünya
okeanı qədimdən insanların həyatında mühüm rol oynamışdır. Onun dənizləri,
körfəzləri, boğrazları, kanalları qədim dövrdən gəmiçilik sahəsi olmuşdur. Bu gün də
Dostları ilə paylaş: |