TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ

 
- 76 - 
Gədəbəy,  Toğanalı  və  Çıraqdərədəki  kükürd  kolçedanı,  Laçın  rayonundakı  Qorçu 
yatağında və Yuxarı Ağca kəndindəki kopal, Nehrəmdə dolomit, Göygöldəki Çovdar 
və  Mirzin  mineral  boyalar  və  piqmentlər,  Naxçıvanın  daş  duz  yataqları  kimya 
sənayesi üçün əsas xammal mənbəyidir. 
 
Ölkə ərazisi tikinti materialları ilə tam təmin olunmuşdur. Sənaye ehtiyatı 126 
mln.  ton  olan  Zəngilan  rayonunda  əhəng  daşı  yatağı  vardır.  Ölkə  ərazisində  400-ə 
qədər  müxtəlif  növ  qeyri-filiz  və  tikinti  materialları  yataqları  kəşf  edilmişdir.  Bura 
ümumi ehtiyatı 403.5 mln. ton olan 10 sement istehsalına yararlı əhəng daşı, 477 mln 
kub.  km  olan  44  divar  daşı,  55  mln.  kub.  km  olan  22  üzlük  daşı,  3.7  mln.  kub  km 
ehtiyata malik dekorativ qırma daş ehtiyatı 16 mln. kub km olan 2 keramika xammalı, 
ehtiyatı 204.4 mln. kub. km 24 inşaat daşı, 160.7 mln. kub. km 73 gil, 1.03 mlrd. kub. 
km  61  qum-çınqıl,  48.4  mln.  kub. km  qum,  13  kub  km  ehtiyatla  11  mln.  2  perlit  və 
pemza  yataqları  daxildir  (E.Yusifov.  səh.88).  Yuxarı  Ağcakənd  yüksək  keyfiyyətli 
yataq  digərləri  ilə  birlikdə  ildə  500  min  ton  gips  verir  ki,  bu  da  sənayedə  və  kənd 
təsərrüfatında  geniş  istifadə  olunur.  Gipsə  olan  tələbatın  getdikcə  artması  onun 
istehsal  və  emalını  təmin  edən  yeni  müəssisələrin  yaradılmasını  tələb  edir.  Digər 
tikinti materiallarından kvars, tikinti qumu, əhəng daşı, qumdaşı, mişar daşı, mərmər, 
mərmərəbənzər  əhəng  daşı,  travertin,  tikinti  daşı,  kərpic,  keramit  gili,  çınqıl  və  s. 
böyük  ehtiyatları  ölkə  ərazisində  kifayət  qədərdir.  Böyük  Qafqaz,  Kiçik  Qafqaz, 
Naxçıvan  təbii  vilayətləri,  Lənkəran-Masallı  regionu  mineral  və  termal  sularla 
zəngindir.  
 
Ölkəmizdə  təbii  resurslardan  istifadə,  xüsusilə  onun  daha  dinamik,  iqtisadi 
cəhətdən daha əlverişli resursu sayılan neftin hasilatı tarixi hələ eramızdan əvvəl VII-
VI  əsrlərə  aid  edilir.  Tarixi  mənbələrdə  ölkə  ərazisində  XV  əsrdə  500-dən  çox 
quyunun olması barədə məlumatlar vardır. Balaxanı mədənlərində aşkarlanan köhnə 
neft  quyusu  ətrafındakı  daş  kitabədə  quyunun  dərinliyinin  64  metr  olduğu  göstərilir. 
1871-ci  ildə  Balaxanı  kəndi  yaxınlığında  42  metr  dərinliyi  olan  mexaniki  üsulla 
qazılan  quyudan  neft  fontan  verir  və  bu  tarix  Azərbaycanda  neftin  sənaye  üsulu  ilə 
hasil  edilməsinin  başlanğıcı  hesab  edilir.  Artıq  XIX  əsrin  sonlarında  Balaxanı-

---

 
- 77 - 
Sabunçu-Ramana sahəsində çıxarılan neftin həcmi dünya ilə müqayisədə 44% - təşkil 
edirdi.  1901-ci  ilin  hesabatında  göstərilir  ki,  Bakı  dünya  neft  hasilatının  50%-ni, 
Rusiyada  istehsalın  isə  95%-ni  vermişdir.  Dünyada  ilk  neft  quyularının  quruda 
fontanla  neft  verdiyi  Azərbaycan  həmçinin  dənizdə  ilk  neft  hasilatının  da  Vətəninə 
çevrilmişdir. Tarixə “Yeddi gəmi adası” adı ilə başlayan və 1949-cu ildə fontan verən 
neft hasilatı sonralar “Neft Daşları” kimi məşhurlaşmış və bu gün nəhəng yaşayış və 
istehsal kompleksinə çevrilmişdir. 
 
XX əsrin 90-cı illərinin əvvəlində sosializm sisteminin, eyni zamanda SSRİ-nin 
dağılması bütün postsovet məkanında bir çox sahələr kimi neft hasilatı və emalına da 
ciddi  təsir  göstərmişdir.  Bu  illərdə  neft  hasilatının  azalması,  eyni  zamanda  da  neftə, 
neft  məhsullarına  tələbatın  artması  müstəqil  Azərbaycanın  neft  sənayesini  inkişaf 
etdirmək,  bu  məhsulu  dünya  bazarına  çıxarma,  zəif  iqtisadiyyatı  möhkəmləndirmək, 
dünyanın aparıcı neft şirkətlərini ölkəmizə cəlb  etmək imkanı  yaratdı. Bu dövrlərdə 
ölkənin  neft  strategiyasını  düzgün  həyata  keçirmək,  ölkə  iqtisadiyyatını  dirçəltmək, 
beynəlxalq  nüfuz  sahibi  olmaq,  dünyanın  aparıcı  və  qüdrətli  dövlətlərindən  birinə 
çevrilmək  imkanı  yarandı.  Hələ  1782-ci  ildə  ingilis  səyyahı  Forster  haqlı  olaraq 
yazırdı ki, Bakıda gələcək üçün böyük bir xəzinə vardır. Həqiqətən də Azərbaycanın 
məqsədyönlü  iqtisadi-siyasi  strategiyası  əməli  işində  bunu  bir  daha  sübut  etdi.  20 
sentyabr  1994-cü  ildə  dünyanın  ən  iri  transmilli  neft  şirkətləri  ilə  birgə  “Əsrin 
müqaviləsi” imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən 30 il müddətində “Azəri”, “Günəşli”, 
“Çıraq” yataqlarından 511 mln. ton neft, 55 mlrd. kub. metr qazın çıxarılması nəzərdə 
tutulmuşdur. Bu müqavilə nəinki respublikamızın, hətta bütövlükdə Cənubi Qafqazın 
iqtisadiyyatında  böyük  bir  mərhələnin  başlanğıcını  qoydu.  Bakı-Tiflis-Ceyhan  neft 
kəməri  Azərbaycan  neftini  dünya  bazarına  çıxarmaqla  ölkənin  beynəlxalq  imicini 
yüksəklərə  qaldırdı,  ölkə  büdcəsini,  ehtiyat  valyuta  fondunun  yüksək  səviyyədə 
tənzimlədi. 
 
Azərbaycan  Dövlət  Neft  Şirkəti  (ARDNŞ)  ölkənin  neft  və  qaz  istehsalını 
artırmaq üçün aşağıdakı müqavilələri imzalamışdır: 

---

 
- 78 - 
1.
 
1994-cü  il  sentyabrın  20-də  “Azəri”,  “Çıraq”,  “Günəşli”  yataqlarını  birgə 
işləmək  üçün  “Əsrin  müqaviləsi”  imzalanmışdır.  Bu  müqavilədə  dünyanın 
aparıcı  şirkətləri  olan  ABŞ-ın  “AMOKO”,  “Mak  Dermot”,  “Yunoka”, 
B.Britaniyanın  “Britiş  Petrolium”,  “Remko”,  Norveçin  “Statoyl”,  “Türk 
petrolları”, S.Ərəbistanının “Delta” iştirak edir. 
2.
 
1995-ci  il  noyabrın  10-da  Qarabağ  yatağının  “Likoyl”,  “Penzoyl”,  “ACYP”, 
Rusiya  və  İtaliyanın  “LUKACİP”  neft  şirkətlərinin  birgə  hasil  etməsi  üçün 
müqavilə imzalamışdır. Lakin istismar olunacaq  yataqda neftin miqdarının az 
olması müəyyənləşdikdən sonra 21 yanvar 1999-cu ildə müqavilənin fəaliyyəti 
dayandırılmışdır. 
3.
 
1996-cı  il  iyulun  4-də  Bakıda  “Şahdəniz”  yatağının  istismarı  üçün  “Britiş 
Petrolium”, “Statoyl”, “Lukoyl”, “Türk petrolları”, Fransanın “Elf Akiten” və 
İran  neft  şirkəti  ilə  birgə  müqavilə  imzalanmışdır.  1999-cu  ildə  bu  yataqda 
təbii qazın ehtiyatının 0.7-1.5 trln. kub metr olduğu müəyyənləşdiyindən yaxın 
illərdə qaz hasilatını artırıb ixrac etmək nəzərdə tutulmuşdur. 
4.
 
1996-cı  il  dekabrın  14-də  Bakıda  “Dan  ulduzu”  və  “Əşrəfi”  neft  yataqlarının 
birgə istismarı üçün ABŞ-ın “AMOKO”, “YUNOKAL”, Yaponiyanın “İtoçu”, 
Səudiyyə  Ərəbistanının  “Delta”  neft  şirkətləri  ilə  müqavilə  imzalanmışdır. 
Lakin  sonradan  bu  yataqlarda  qazılan  kəşfiyyat  quyuları  nəticəsində  lazımi 
qədər neft ehtiyatları olmadığı müəyyənləşdirilmişdir.       
5.
 
1997-ci  il  yanvarın  13-də  Parisdə  “Lənkəran-dəniz”  və  “Talış-dəniz” 
yataqlarından  neft  hasilatı  üçün  Fransanın  “Elf  Akiten”  və  “Total”, 
Almaniyanın  “Deminenks”,  İtaliyanın  “ACYP”  və  İranın  neft  şirkəti  ilə 
müqavilə imzalanmışdır. 
6.
 
1997-ci ilin iyulun 4-də Moskvada Rusiyanın  “Lukoyl”  və “Rosnet” şirkətləri 
ilə  birgə  hasilatı  nəzərdə  tutulan  “Kəpəz”  və  “Yalama”  neft  yataqlarının 
istismarı haqqında 2 illik müqavilə imzalanmışdır.  
7.
 
1997-ci  ilin  avqustun  1-də  Vaşinqtonda  “Abşeron”,  “Naxçıvan”,  “Oğuz”  və 
“İnam”  yataqlarının  birgə  istismarı  üçün  ABŞ-ın  “Şirvan”,  “AMOKO”, 

---