- 14 -
bioloji növlər, bitki növləri, canlılar yox olur. Nəticədə, ancaq kasadlaşmış, bərəkətini
itirmiş torpaq qalır. Səhralaşma əsasən təbii yolla getsə də, antropogen amillər onu
sürətləndirir. Bu işdə əsas həlledici amillərdən biri də insanın təsərrüfat fəaliyyətinin
mənfi nəticəsidir. Hazırda müəyyən edilmişdir ki, insan və onun təsərrüfat fəaliyyəti
birinci növbədə torpağa, bitkiyə və su mənbələrinə güclü təsir göstərir. Bu təsirə
səhra örüşlərinin bitkiləri daha çox məruz qalır. Səhralaşma ilə əlaqədar olaraq relyef
formaları pozulur, qrunt suların səviyyəsi və minerallaşma dərəcəsi də dəyişir.
Səhralaşmanın qarşısının azaldılması üçün ağac – kol bitkilərinin odun kimi istifadə
məqsədilə bitki örtüyünün məhv edilməsini azaltmaq və mövcud otlaq və
biçənəklərdən daha səmərəli istifadə etmək, kommunal və irriqasiya işlərinin yerinə
yetirilməsinin nəticəsi olaraq torpaq örtüyünün bərpa edilməyəcək dərəcədə
istifadəsinə son qoymalıyıq.
Təbiətdən istifadə səmərəli və səmərəsiz ola bilər. Təbiətdən səmərli istifadə
ekosistemlərə ekoloji yükü kifayət qədər azaldır və sabit iqtisadiyyat üçün zəmin
yaradır. Təbii resurslardan səmərli istifadə - ümumi şəkildə onlardan faydalı
elementlərin əldə edilməsini və bununla yanaşı təsərrüfat sahələrinə, təbii mühitə
minimum zərər vurulmasını ifadə edir. Təbii resurslardan səmərəsiz istifadə isə bir
qayda olaraq, təbii resursların tam hasil edilməməsini və ətraf mühitə əhəmiyyətli
ziyan vurulmasını ifadə edir. Məsələn, uzun illərdir ki, Filizçay polimetal yatağı
köhnə texnologiya ilə istismar edilir və nəticədə xammal əhəmiyyətli çoxlu tullantı
yaranır. Hesablamalar göstərir ki, əgər Filizçay polimetal yatağı düzgün istismar
edilərsə, respublika ehtiyacını hələ 100 də ödəyə bilər [26.126]. Bunun üçün yatağın
istismarını müasir texnoloji üsullarla aparmalıyıq. Demək, səmərəsiz istifadə iqtisadi
potensialın qorunmasını təmin etməyən fəaliyyətdir. Təbiətdən səmərəli istifadə
dedikdə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə, təbii ehtiyatların artırılması və ətraf
mühitin mühafizəsi nəzərdə tutulur. Təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsi ətrafa olan
antropogen yükün miqdarını azaldır. Bu isə öz növbəsində ətraf mühitin mühafizəsinə
gətirib çıxardar.
- 15 -
Təbiətdən səmərəli istifadəyə nail olmaq üçün əsas məqsədimiz təbii
ehtiyatların və təbii şəraitin qənaətcil istismarını təmin etməklə insan sağlamlığını
qorumaq və perspektiv inkişafı təmin etmək olmalıdır. Əgər bu məqsədə çata
biliriksə, bu zaman biz təbiətin istifadəsinin səmərəliliyindən danışa bilərik. Əks
halda yəni təbii resurslar alayarımçıq çıxılarsa, faydalı qazıntının ən yaxşı hissəsi
yerin təkində qalarsa, tullantıların tərkibində qiymətli komponentlər qalarsa,
insanların sağlamlığı təhlükə qarşısında qoyularsa, heç bir səmərədən danışa
bilmərik. Təbii sərvətlərin səmərəli, qənaətlə, itkisiz istifadə edilməsi təbii ünsürlərlə
ehtiyatla yanaşmağı, faydalı qazıntıların çıxarılması və təkmilləşdirilməsi,
tükənməyən təbii sərvətlərin planlı və müvazinətli surətdə təkrar istehsala verilməsi,
ətraf təbii mühitin çirkləndirilməsi səbəblərinin əvvəlcədən aradan qaldırılması
müasir insanlardan və gələcək nəsillərdən səy, bacarıq və vicdan tələb edir.
Biz təbii ehtiyatlardan istifadəyə heç cür qadağa qoya bilmərik. Elə buna görə
də, təbiətdən istifadə edərkən təbii sərvətlərin mühafizəsini, səmərəli istifadəsini və
təbiəti qorumağı qarşımıza məqsəd kimi qoymalıyıq. Əgər bu əsas şərtə əməl
edilməzsə biz iqtisadi səmərədən çox yarana bilən ekoloji problemlərlə üz-üzə
qalarıq. Sonradan bunların aradan qaldırılması külli miqdarda əmək və kapital
qoyuluşu ilə həyata keçirilə bilər. Məsələn, cədvəl 1.2-də 2000-2009-cu illər ərzində
ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin keçirilməsinə çəkilən cari xərclər (min
manat) verilmişdir [4].
2000-2009-cu illər ərzində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin
keçirilməsinə çəkilən cari xərclər (min manat)
Cədvəl 1.2
2000
2005
2006
2007
2008
2009
Su ehtiyatla-
rının müha-
fizəsi və sə-
mərəli istifa-
də edilməsinə
10508.50
17899.30
21024.60
28603.30
37732.60
53115.40
Atmosfer
havasının
mühafizəsinə
1040.50
2100.30
2866.40
2562.10
2607.70
1101.60
Torpağın
bərpasına
172.00
425.00
808.90
1143.50
9568.20
3709.90
- 16 -
Cədvəldən də göründüyü kimi bu sahədə çəkilən xərclər ilbəil artmışdır. Bu
artım bir tərəfdən ekoloji problemlərin də ilbəil artımını nümayiş etdirir. Buna görə
də təbiətdən istifadənin səmərəli yollarını axtarmalıyıq.
Bəzən təbiətdən istifadənin sinonimi kimi “təbii sərvətlərin, ətraf mühitin
mühafizəsi və səmərəli istifadəsi” anlayışını istifadə edirik. Ş.Göyçaylının fikrinə
görə ətraf mühit anlayışında bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malik insanların əməyi,
məişəti və istirahətinin təsiri altında olan təbii, antropogen strukturlardan ibarət
sistemlər nəzərdə tutulur [25,267]. Lakin, insan – təbiət münasibətlərinin sosial –
ekoloji mahiyyətini araşdırarkən “ətraf mühit” və “ətraf təbii mühit” anlayışlarına
xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. “Ətraf təbii mühit” anlayışı təbii komponentlərdən
ibarət olub, maddi cisimləri (su, hava, bitki və heyvanat aləmi, torpaq və s.) və təbii
hadisələri (işıq, istilik, radioaktivlik və s.) və təbii prosesləri (geoloji, kosmik, iqlim
və s.) özündə birləşdirir. “Ətraf mühit” anlayışı isə insanları əhatə edən bütün təbii
mühiti, eyni zamanda tarixi inkişaf prosesində insanlar tərəfindən yaradılmış maddi
sərvətlər və sosial – iqtisadi komponentləri əhatə edir.
İnsanın öz tələbatını ödəmək cəhdi onun ətraf mühitlə əlaqəsini təyin edir.
Insan sağlamlığı və iş qabiliyyəti onun ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən daha çox
asılıdır. Lakin insan sağlamlığı – yalnız xəstəlik və fiziki çatışmazlığın olması ilə
deyil, o insanın tam fiziki, mənəvi və sosial rifahı ilə təyin olunur. Məlum olduğu
kimi, “ətraf təbii mühit” anlayışı təbii və antropogen faktorların məcmusunu təşkil
edir. Təbii faktorlar - ərazinin iqlim, geoloji və bioloji xüsusiyyətlərinin insana
təsirini səciyyələndirir. Bu təbii faktorların insan sağlamlığına mənfi təsirləri çox az
olur. Antropogen faktorlar və insanın təsərrüfat fəaliyyəti isə çox vaxt insanın özünə,
onun həyat şəraitinə və sağlamlığına neqativ təsir göstərir. BMT-nin 1972-ci ildə
Stokholmdakı konfransında qəbul etdiyi deklarasiyasında deyilir ki, insan eyni
zamanda öz mühitinin məhsulu və yaradıcısı olub, özünün həyatı üçün fiziki, ruhi,
əqli, mənəvi, ictimai inkişafına imkanlar yaradır. Beləliklə, bəşəriyyətin rifahı –
firavanlığı iki aspektdən təbii mühit və insanın özü yaratdığı mühitdən asılıdır.
Dostları ilə paylaş: |