- 19 -
tükənməsi fikrini söyləyənlər var. Bu metalların azalmasında əsas səbəb onların
ekstensiv istismarıdır. Müasir şəraitdə planetin hər bir sakininə təxminən illik 20 ton
xammal çıxarılır ki, bu da 800 t təmiz su, 2500 Vt güc istifadə olunmaqla hazır
məhsula çevrilir. Son məhsul buraxılışı xammalın ümumi miqdarının 2%-ni təşkil
edir. Yerdə qalan hissəsi isə bu və ya digər halda tullantı şəklində təbiətə qaytarılır.
Tullantı – istehsal edilən məhsul üçün yararsız olan xammal növünə və ya onun
istifadə edilməyən qalıqlarına deyilir. Istifadəsiz qalmış tullantılar zibilə çevrilir.
Deməli, ətraf mühit çirklənir, insan sağlamlığına zərər verilir. Demək, təbiətdən
səmərəli istifadə edilmir. Tullantıların növ tərkibi isə sənaye inkişaf etdikcə dəyişir.
Beləki, keçmişdə tullantılar üzvi maddələrdən ibarət idisə, hazırda qeyri-üzvi
maddələrdən, məsələn plastik kütələr, qeyri-üzvi kimyəvi birləşmələr hesabına xeyli
artmışdır.
Uzun illərdir ki, Azərbaycanda təbiət ekstensiv yolla istismar edilir. Nəticədə
Azərbaycanda ekoloji problemlər artıq son həddə çatıb. Təkcə Abşeron
yarımadasında ekstensiv üsulla istismar edilən neft yataqları və bu üsulla
genişləndirilən həm gülçülük təsərrüfatı, həm də tikinti materialları istehsalı Abşeron
torpaqlarının zəhərlənməsinə, eroziyasına və neftlə çirklənməsinə səbəb oub.
Xüsusilə də kənd təsərrüfatının ekstensiv üsulla inkişaf etdirilməsi gərginliyin
artmasına səbəb olub. Respublikamızda estensiv üsulla kənd təsərrüfatının müxtəlif
sahələrin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq düzənlik və dağlıq ərazilərin ilkin
görünüşlərini dəyişmələri hələ lap qədim zamanlarda başlamışdır. Bu proses XX
əsrin II yarısından daha da sürətləndi və insanın təbiətə təsiri radikal xarakter aldı. Bu
hal özünü daha çox meşə və meşə - kolluqların geniş massivlərdə qırılması, suvarılan
torpaqların sahələrinin sürətlə genişləndirilməsi, torpaqların məhvi ilə xarakterizə
olundu. Həmçinin torpaq və bitki örtüyündən qeyri – səmərəli istifadə edilməsi,
mineral gübrələrdən tələn olunan normadan xeyli artıq istifadə olunması, hidrotexniki
qurğuların düzgün qurulmaması, suvarma kanallarının bərk örtüklə üzlənməməsi
nəticəsində böyük həcmdə su kütləsinin torpaqlara sızması və suvarma qaydalarına
- 20 -
düzgün riayət edilməməsi nəticəsində şorlanlaşma və eroziyanın sürətlənməsi əkinə
yararlı torpaqların sahəsinin azalmasına səbəb oldu.
Təbiətdən istifadənin ekstensiv yolu ekoloji problemlərin özəyini təşkil edir. Bu
üsulla təbiətdən istifadə ətraf mühiti korlamaqla yanaşı, insanların sağlamlığına da
zərər vurur.
Təbiətdən səmərəli istifadəyə nail olmaq üçün təbiətdən istifadənin intensiv
(dərininə) üsuluna keçmək lazımdır.
Ərzaq məhsullarının istehsalı problemi birbaşa dünya əhalisinin dinamikası ilə
sıx bağlı olub, qlobal və eyni zamanda yerli mahiyyət kəsb edir. Cədvəl 1-dən
göründüyü kimi dünya əhalisi sürətlə artır. Belə hesab edirlər ki, normal yaşayıb
işləmək üçün hər bir adam gün ərzində 2400 kkal qida almalıdır. Bu göstərici
baxımından dünya əhalisinin yarısı lazımınca qidalanmır və aclıq çəkir. Dünya
əhalisinin qidasının əsas mənbəyini əkin altında olan torpaqlar təşkil edir. Bütün
qurunun 10.5%-ni təşkil edən bu torpaqlar, bütün qida enerjisinin 90%-ni təmin edir.
Torpaq ehtiyatları öz istifadəsində “universallığına” görə digər təbii ehtiyatlardan
fərqlənir. Maddi istehsal sahəsində torpaq ehtiyatları ən çox kənd təsərrüfatında
istifadə edilir. Bundan başqa sənayenin, nəqliyyatın və digər sahələrin inkişafı üçün
də torpaq sahələrinə ehtiyac duyulur. Artmaqda olan dünya əhalisinin ərzaq
məhsulları ilə təmin edilməsi torpaqların intensiv istifadə edilməsi ilə həyata keçirilə
bilər. Lakin əkinçilik və maldarlığın dar çərçivədə intensivləşdirilməsinin mühüm
neqativ nəticələri olur. Q.Ş.Məmmədovun qeyd etdiyi kimi kənd təsərrüfatının
intensivləşdirilməsi dedikdə, vahid torpaq sahəsinə və ya hər mal-qara başına qoyulan
və ardıcıl olaraq artan istehsal vasitələri və sərf olunan əmək başa düşülür. Bu
intensivləşmə maddi bazanın möhkəmlənməsi, mineral və üzvi gübrələrin, həmçinin
bitki mühafizəsində tətbiq edilən kimyəvi vasitələrin istehsalının artırılması əsasında
həyata keçirilir. Halbuki, təbiətin gücünü insan əməyi ilə əvəz etmək olmaz.
Sənayedə, həmçinin əkinçilikdə insan yalnız təbiətin gücünün təsiri mexanizmini
dərk etdikdə ondan istifadə edə bilər. Təsadüfi deyil ki, təbii komplekslərə və onun
- 21 -
komponentlərinə göstərilən neqativ təsirlər və ətraf mühitin vəziyyətində baş verlən
mənfi dəyişikliklər kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi prosesinin nəticəsidir.
Torpaq iqlim şəraitinə uyğun olaraq yüksək elmi əsaslarla tarixən formalaşmış
mütərəqqi əkinçilik mədəniyyətini saxlamaq, bəzi yerlərdə onu bərpa etmək, mineral
və üzvi gübrələrdən səmərəli istifadə etmək və aqrotexniki qaydalara düzgün riayət
etməklə kənd təsərrüfatında potensial imkanlardan da istifadə etmək olar. Xüsusilə
xarici ölkələrdə başlamaqda olan hidroponika – torpaqsız qatışıqlarda becərilmə xeyli
iqtisadi səmərə verə bilər. Bunun üçün yalnızca yeni texnoloji istehsal vasitələrini
əkinçiliyə tətbiq etmək tələb olunur. Demək, intensiv üsulla ərzaq məhsullarının
artırılması üçün torpaq sahələrini artırmaq və yararsız hala salmaq tələb olunmur.
Yalnızca yeni texnikanın düzgün tətbiq edilməsi tələb edilir.
İntensiv üsul nəzərə alındıqda təbii resursların istismarı 2 üsulla həyata keçirilir:
1) bərpa oluna bilən resurslar: verilən ərazidə onların özünü bərpa sürətinə yaxın
intensivlikdə istismarı;
2) bərpa oluna bilməyən resurslar: onların ümumi ehtiyatının əhəmiyyətli hissəsinin
istismarı, yaxud texnoloji proseslərin modernləşdirilməsi üsulu ilə onların istismarı
(məsələn, mədənlərdən filizlərin tamamilə çıxarılmasına nail olmaq). İntensiv üsulla
əsasən təbiəti qoruyan istehsal texnologiyasına keçməyi, tullantısız və ya az tullantılı
istehsal sahələri yaratmağı əsas prioritet istiqamət kimi qəbul edərək xammalın tam
emalını nəzərdə tutmalıyıq. Həmçinin təmizləyici qurğular tikmək, sənaye və məişət
tullantılarını emal etmək, hündürlüyü 200-300m olan tüstü boruları qurmaqla
təbiətdən səmərəli istifadəyə nail olmağa çalışmalıyıq. Iqtisadi inkişafın
ekologiyalaşdırılmasının əsas istiqaməti tullantısız və az tullantılı, resurslara qənaət
edən texnologiyaların yaradılmasıdır. Burada belə bir sual meydana gəlir ki,
tullantısız texnologiya nədir ?
Tullantısız texnologiya – bərk, maye, qaz tullantılarının texniki cəhətdən
minimuma endirilməsidir. Tullantısız texnologiyanın yaradılması uzun sürən
mürəkkəb bir prosesdir, onun aralıq mərhələsi aztullantılı istehsal texnologiyasıdır.
Aztullantılı texnologiya prosesi dedikdə isə elə bir istehsal başa düşürük ki, onun
Dostları ilə paylaş: |