TəHSİl tariXİMİZDƏN
Yüklə 282,17 Kb. Pdf görüntüsü
|
| TƏHSİL TARİXİMİZDƏN
114 AZƏRBAYCAN MƏKTƏBİ. 2018. №2 ............................................................................................... 3 Mədrəsələrdə müzakirələr aparanlar, müdərrislərin köməkçiləri səviyyəsində olanlara verilən ad. Bəzi mədrəsələrdə xüsusi bir sinfə nəzarət edənlərə, tam olaraq dərs demək vəzifəsi olmayanlara bu ad verilirdi. Muid, bir növ müdərris ilə tələbə arasında vasitəçi rolunu oynayırdı. Bu vəzifə günümüzdə «assistent» dərəcəsinə uyğun gəlir. 4 Əsasən, XV-XVI əsrlərdə işlədilməyə başlanılan bu termin muiddən bir dərəcə yüksək, müdərrisdən bir dərəcə aşağıda yer alan, günümüzdə «dosent» dərəcəsində olan müəllimləri ifadə edirdi. Müfidlər mədrəsələrdə oxudulan dərslərdə müdərrisin ərz etdiyi, ancaq tələbənin tam vaqif olmadığı məsələləri təhlil edib açıqlayırdılar. 5 Müdərris və ya dərsiam mədrəsələrdə dərs demək hüququ olan müəllimi ifadə edirdi. Müdərrislər tam elm sahibi olub, təhsil sistemində ən üst səviyyədə yer alan alimlik dərəcəsinə sahib şəxslər idi. 6 Softa – mədrəsə tələbəsi mənasında olub, xalq arasında istifadə edilən bir termin idi. Mədrəsə müəllimlərinin sözlərinə görə, elm eşqi ilə alışıb- yanan uşaqları xalq bir az da kinayə ilə «suxtə» adlandırırdı. Həmin ad daha sonra dəyişərək softa şəklini alıb. 7 Mədrəsə təhsili almış insanlar üçün istifadə edilən bir sifətdir. Farsca bir termin olan danişmənd Elxanilərdən sonrakı dövrlərdə sürətlə yayılmağa başladı. Danişmənd adını alan tələbə «elm sahibi» hesab olunurdu. 8 Mədrəsə təhsilini tamamlayıb icazət (diplom) alan tələbəyə verilən ad. vardı. Məsələn, Makdisi, Xələf əl-Əhmərin 40 min beyt əzbərlədiyini qeyd edir [Makdisi G., s. 241]. Hifz etmək təhsildə çox mühüm idi. Qəzali bir səyahət sırasında kitablarının quldurlar tərəfindən talan edilməsindən sonra artıq oxuduğu bütün kitabları əzbərlədiyini qeyd edir. XII-XIII əsrlərdə yaşamış Ziyaəddin İbn əl-Əsir hafizənin əhəmiyyətini vurğulayaraq əzbərləmənin müəyyən zaman və ya ehtiyac halında lüzumundan bəhs edir [Makdisi G., s.243]. Hafizə orta əsrlər təhsil sistemində olduqca mühüm idi. Fiqhi hökmlərin verilməsində, hədislərin nəqlində, yazılı münasibətlərin az olduğu dövrdə məlumatların ötürülməsində əzbərin əhəmiyyəti ortaya çıxır. Dilçi və tarixçi Qazı Vaki (918-ci ildə vəfat edib) təhsildə hafizə və əzbərin əhəmiyyətinə diqqət çəkərək yazır: Tələbələr elm tələbi ilə erkəndən qalxar, Bu bir gün kitablarda əbədiləşir, Mən də irəliləyirəm şövq və ciddiyətlə Dəftərdir qəlb, hoqqadır qulaqlar. [Makdisi G., s. 244]. Təhsildə qavrama və müzakirə də hafizə qədər əhəmiyyətli idi. Əslində, həm qavrama, həm də müzakirə əzbər təhsil anlayışına dəstək mənasına gəlirdi. Terminlərin, kəlmələrin, mənaların qavranılması onların yaddaşda tutulmasını asanlaşdırırdı. Müzakirə üsulu tələbənin aldığı, müdərrisin isə verdiyi dərsin öyrənilməsində istifadə edilən əsas metod hesab olunurdu. Müdərris tələbələri sorğu-suala çəkdiyi kimi, əksi də olurdu. Həftənin bəzi günlərində müdərrislər xalqa açıq dərslər təşkil edirdilər. Müəllim bir məsələdə özünün gəldiyi qənaətləri açıqlarkən, tələbə müzakirə sırasında, əsasən, əzbərlədiyi alimlərdən istinadlar gətirərək fikrini ifadə edirdi [Anameriç H., Rukancı F., s. 41]. Təhsil metodologiyasında müraciət edilən bir digər vasitə qeydlər aparmaqdır. Dəftər adı verilən bu vasitə biliklə dolan və bir növ «bilik anbarı halına gələn yaddaşın» bərpasında köməkçi rolunu icra edirdi [Makdisi G., s. 255 və d.]. Elmdə qeydlər aparmaq elmin açarı sayılırdı. Lakin bəzi elmi dairələrdə kağıza yazılan biliyə münasibət mənfi olmuşdur. Bunu İbn əl-Əllaf (IX-X əsrlər) yazdığı bir mərsiyyədə belə dilə gətirir: Biliyi kağıza əmanət etdi və onu da itirdi, Kağız onu mühafizə etmək üçün çox pis yerdir. [Makdisi G., s. 256]. Kağıza qarşı bu iddialara etibar etmək hər zaman mümkün deyildir. Əks halda orta əsrlərdə sayları milyonları aşan ədəbiyyatın ortaya çıxması qeyri-mümkün olardı. Orta əsrlərdə qeydaparmanın xüsusi bir metodu da formalaşmışdı. Fihrist adlanan bu metod, bir növ, mənbə və ədəbiyyatın, orada yer alan məlumatların qısa xülasəsini əks edirdi. Ən-Nədimin məşhur «Fihrist» əsəri belə sistemə ən yaxşı nümunədir [Ən-Nədim, 2017, s. 67 və d.]. Yüklə 282,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|