Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi
Yüklə 295,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
- Cədvəl 5: Xaricdə təhsilin dövlət maliyyələşməsinin dinamikası
- Mənbə: Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, 2014
Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi istiqamətləri
Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
Səhifə 16 / 23
Aşağıdakı cədvəldə dövlət xətti ilə təhsil sahəsində əməkdaşlıq haqqında ikitərəfli razılaşmalar əsasında xaricdə təhsilə ayrılmış və icra edilmiş xərclərin təsnifatı illər üzrə müqayisəli şəkildə verilmişdir:
Görünür ki, Dövlət Proqramı çərçivəsində ən çox vəsait 2008-ci ildə ayrılıb, lakin ən az tələbə sayı həmin ildə xaricdə təhsil imkanı əldə edib (188 nəfər, onlardan 114 nəfəri 2008-ci il Dövlət Proqramı çərçivəsində təhsil almaq üçün xarici ölkələrə göndərilmişdir). Dövlət
proqramları ilə yanaşı 2003- cü
ildən etibarən TəhsilNazirliyi Dünya Bankı Mənbə: Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, 2014 ilə əməkdaşlıq çəriçivəsində Azərbaycan hökumətinin də maliyyələşdirdiyi tədrisin keyfiyyətinin və təlim nəticələrinin yaxşılaşdırılması və xərclərin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə Təhsil Sektorunun İnkişafı üzrə İkinci Layihəni həyata keçirmişdir. Təhsil sektorunda həyata keçirilən dövlət proqramları və layihələr haqqında Təhsil sektorunda islahatların icrası prosesində müxtəlif dövlət proqramları və layihələr həyata keçirilir. 2005-ci ildən başlayaraq Təhsil Nazirliyi vasitəsilə aşağıdakı dövlət proqramlarının icrasına başlanıb. Bu istiqamətdə həyata keçirilən Dövlət Proqramlarına aşağıdakılar aiddir:
Proqramı;
Azərbaycan Respublikasında dövlət uşaq müəssisələrindən uşaqların ailələrə verilməsi (Deinstitusionalizasiya) və alternativ qayğı Dövlət Proqramı (2006-2015-ci illər);
pedoqoji kadr təminatı üzrə inkişaf proqramı;
Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı proqramı (2005-2007-ci illər);
illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil
sisteminin informasiyalaşdırılması üzrə dövlət proqramı;
2010-cu illər);
Azərbaycan Respublikasında texniki peşə təhsilinin inkişafı üzrə dövlət proqramı (2007- 2012-ci illər); Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi istiqamətləri
Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
Səhifə 17 / 23
2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqram. Təhsil Nazirliyi beynəlxalq təşkilatlardan əsasən Dünya Bankı ilə 1998-ci ildən etibarən müxtəlif layihələr həyata keçirir. Həmin layihələr:
Təhsil Sektorunun İnkişafı layihəsi;
Dövlət investisiyaları üzrə kadr potensialının gücləndirilməsi layihəsi (2009-2014). Təhsil sektorunda beynəlxalq və qeyri-dövlət mənbələri üzrə maliyyə əməkdaşlığı Təhsil Nazirliyi 1998-ci ildən etibarən təhsil sektorunun inkişaf proqramlarının icrası üçün Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq edir. O cümlədən, ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin İcma İnkişaf Fəaliyyəti proqramı çərçivəsində bir neçə regionda yeni məktəb tikintisi və bərpası kimi işlər həyata keçirilib. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, məktəblərin bərpası, yenidən tikintisi kimi işlərin böyük bir qismi Heydər Əliyev adına Fond və Prezidentin Ehtiyyat Fondundan ayrılan vəsaitlər hesabına həyata keçirilir. Lakin, Azərbaycanda məktəblərlərin qeyri- hökümət təşkilatları (QHT) ilə əməkdaşlığı aşağı səviyyədədir. Münasibətlərin zəif olmasının obyektiv və subyekti səbəbləri var. Belə ki, bəzən regionlarda ya QHT mövcud deyil və yaxud Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatının olmasına baxmayaraq fəaliyyət göstərməyən QHT-lər var. Başqa bir məsələ isə, bu cür əməkdaşlıq prinsiplərinin mövcud olmamasıdır. Avropa İttifaqına ən son qoşulan dövlətlərdən biri olan Bolqarıstan təhsil sahəsində islahatlar təcrübəsinə baxsaq, orada QHT-lərlə əməkdaşlığın yaradılmasını təmin edən layihələrin icraı olmuşdur. Digər tərəfdən, QHt-lərlə əməkdaşlığı hətta məktəb rəhbərləri belə yüksək qiymətləndirmir. Halbuki bu əməkdaşlıq uğurlu ola bilər. Çünki QHt-lər məktəblərin yerli səviyyədə problemlərin həll edilməsində köməklik göstərə bilər. Təhsilin İnkişafı üzrə Dövlət Strategiyası Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası Azərbaycan Respublikası prezidentinin 24 oktyabr 2013-cü il Sərəncamı ilə təsdiq edilib. Strategiyanın qəbul edilməsində əsas məqsəd Azərbaycanda təhsil sahəsindəki mövcud problemlərin mərhələli şəkildə həll edilməsi və təhsilin hazırki səviyyəsinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasıdır. Təhsil sahəsindəki bir çox problemlər və disproporsiya təhsil strategiyasında daha önə çəkilib. Belə ki, qəbul edilən strategiyada bildirilir ki, hazırda ölkənin ali təhsil məktəblərində oxuyan tələbələrinin yalnız 1.2%-nin kənd təsərrüfatı üzrə ixtisasıları seçib. Halbuki, ölkəmizdə bu sektorun peşəkar kadrlara ehtiyac kifayət qədərdir. Digər tərəfdən 25-34 yaş arasında olan ali təhsilli gənclərin 67%-i dövlət sektorunda çalışır (Mənbə. President.az saytı). Demək ki, bu kateqoriya uzrə əmək qabiliyyətli kadrların ən yaxşı halda cəmi 33%-i özəl sektorda çalışır. Göründüyü kimi Azərbaycan təhsilinin insan kapitalının inkişafında aparıcı olması istiqamətində hərtərəfli tədbirlərin həyata keçirilməsinə və təhsilin keyfiyyətinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına mütləq tələb var. Bu məqsədlə təhsildə idarəetmə sisteminin dəyişdirilməsi, bu sahəyə uyğun kadr potensialının inkişaf etdirilməsi və müəllim nüfuzunun, müəllimlərə ictimai inamın artırılması vacib amillərdəndir.
Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi istiqamətləri
Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
Səhifə 18 / 23
Sadalanan problemlərin həlli məqsədi ilə Strategiya Azərbaycanda daim inkişaf edən, peşəkar müəllim və təhsil menecerlərinə malik,müasir infrastrukturla təmin edilmiş rəqabət qabiliyyətli təhsil sisteminin yaradılmasına istiqamətlənmişbeş əsas istiqamətdə hərtərəfli tədbirləri nəzərdə tutur. Bu tədbirlər həmçinin, təhsil sektorun inkişaf etdirilməsi istiqaətində Azərbaycan Respublkası prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyasının gərəyi hesab edilməlidir. Təhsil Strategiyası aşağıdakı inkişaf istiqamətləri əksini tapıb: 1. Bacarıqlara əsaslanan təhsil məzmununun yaradılması; 2. İnnovativ təlim üsulları və texnologiyalarından istifadə yolu ilətəhsilalanların fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alan təhsilin məzmununun effektiv qavranılmasını təmin edəcək yüksək səviyyəli kadrların formalaşdırılması; 3. Dövlət və cəmiyyət və dövlət-biznes partnyorluğuna əsaslanan təhsil və onun yeni idarəetmə sisteminin formalaşdırılması. Cavabdehlik, şəffaflıq və səmərəlilik yeni idarəetmə sisteminin əsas kriteriyaları hesab edilməlidir; 4. Ömür boyu təhsili əhatə edən təhsil infrastrukturunun yaradılması; 5. Təhsildə dayanıqlı, eyni zamanda şaxələndirilmiş mənbələrə söykənən yeni maliyyələşdirmə mexanizminin yaradılması. Strategiya müəyyən edilmiş istiqamətlər üzrə aşağıdakı tədbirləri həyata keçirilməsini və hədəfləri nəzərdə tutur.
Strategiyanın bu bəndi məktəbəqədər yaş dövrü üçün standartlara cavab verə biləcək kurikulumların hazırlanması, uşaqların fiziki və əqli inkişafının təmini, onların məxsusi qabiliyyətlərinin üzə çıxarılması, davranış qaydaları təbliğ edən bilik sisteminin formalaşdırılması, bu istiqamətdə işlərin aparılmasına dəstək ola bilən pedoğoji heyətin yaradılması, yeni sistemə uyğun “Səriştəli valideyin” proqramının hazırlanması, 12 illik ümumi təhsil sisteminə keçidin təmin olunması və kurikulumların o cümlədən, dərsliklərin buna uyğunlaşdırılması, istedadlı uşaqlar üçün xüsusi yanaşmanın tətbiqi, xüsusi qayğıya ehtiyacı olanlar üçün təlim proqramlarının hazırlanması, cəmiyyətin tələbatına uyğun peşə-ixtisas təhsil proqramlarının tətbiqi, ali təhsil müəssisələrinin hərtərəfli inkişafı və təhsil-tədqiqat-innovasiya mərkəzlərinə çevrilməsi istiqamətində işlərin aparılması, ixtisaslar üzrə müasir standartların hazırlanması və bu zaman qabaqcıl beynəlxalq təcrübənin tətbiqi, ali təhsil məzmununun tətbiqi sahəsində müstəqilliyin təmini və s. kimi fəaliyyətlərin icrasını tələb edir.
İkinci bənd daha çox pedoqoji fəaliyyətlə məşğul olanların peşəkarlıq və həmdə sosial vəziyyətinin inkişaf etdirilməsinə həsr edilib. Bu istiqamətdə tədbirlər təhsilverənlərin peşəkarlıq
Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi istiqamətləri
Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
Səhifə 19 / 23
səviyyəsində inkişafın daimiliyinin təmin edilməsi,təhsilin bütün pillərində təhsilverənlər üçün təhsilalanların fərdi inkişafına yönələn, innovativ təlim resursların hazırlanması,təhsil müəssiləri səviyyəsindəmüəllimlərin tədrisdən ayrılmadan peşəkarlığını artırılması üzrə sınaqdan keçirilmiş innovativ modellərin tətbiqi,pedaqoji heyət üçün yeni modul–kredit və rəqabətəsaslı təlimlər sisteminin formalaşdırılması, yenilənmiş proqramlara və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına uyğun metodiki vəsaitlərin, didaktik materialların və təlim vasitələrinin hazırlanmasını stimullaşdıran yeni mexanizmlərin yaradılması,“Müəllim nüfuzunun” artırılması və onlara ictimai inamın bərpası istiqamətində dövlət siyasətinin aparılması,nəticə əsaslı diferensiallaşdırılmış, əmək
bazarında rəqabətqabiliyyətli əmək haqqı
sisteminin yaradılması,müəllim fəaliyyətinin stimullaşdırılması üzrə modelin tətbiqi,müəllim hazırlığı sistemində internatura modelinin tətbiq edilməsi, kurikulumdan kənar məşğulliyyətin təşkili mexanizmlərinin fərdi inkişafa uyğun hazırlanması kimi məqamlar üzərində dayanır. 3. Təhsilin nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli tənzimləmə mexanizmlərinə malik, dövlət–ictimai xarakterli və dövlət–biznes partnyorluğuna əsaslanan idarəetmə sisteminin formalaşdırılması. Növbəti illərdə dövlət –cəmiyyət və dövlət-biznes əməkdaşlığına əsaslanan və 12 illik təhsil sisteminin formalaşdırılması əsas məqsədlərdən olacaq. Bir illik məktəbə hazırlıq artıq məcburi olacaq. Digər tərəfdən, məktəbəqədər təhsil ölkə üzrə ümumi uşaqların 90%-ni əhatə etməli,10 illik icbari ümumi orta təhsil və 2 illik tam orta təhsil modelinə keçid təmin edilməlidir. Həmçinin dövlətin təhsildəki rolunun beynəlxalq prinsiplərə uyğunlaşdırılması, tənzimləmə və idarəetməni icra edən dövlət qurumlarının səlahiyyət və məsuliyyət dairəsinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun yenidən müəyyənləşdirilməsi, müasir təhsil akkreditasiya sisteminin yaradılması,təhsil müəssisələrində şəffaf idarəetmə modelinin formalaşdırılması,xarici və daxili qiymətləndirmə mexanizmlərinin yaradılması kimi bir sıra hədəflərə nail olmağı planlaşdırır. Sadaldığımız məsələlərlə yanaşı Strategiya ömür boyu təhsilin təmini məqsədi ilə infrastrukturun yaradılması, təhsilə ayrılan maliyyənin ÜDM-dəki payının 5-6%-ə çatdırılması, təhsil müəssisələrinin maliyyələşməsini bir təhsilalana hesablanmış xərc üzrə aparılması,təhsil müəssisələrində özünümaliyyələşdirmənin təşviqi
və ödənişli təhsil xidmətlərinin göstərilməsinin dəstəklənməsini,büdcədənkənar vəsaitlər hesabına formalaşdırılan Təhsilin İnkişafı Fondunun yaradılmasını, ali təhsil müəssisələrində məqsədli kapital fondlarının yaradılmasını, müəllimlərin maddi motivasiyası, onların illik əmək haqqının adambaşına düşən ÜDM-ə nisbətinin mərhələli şəkildə 1,8–2 dəfəyədək artırılması,tam orta təhsildə bir şagirdə düşən illik xərclərin adambaşına düşən ÜDM-ə nisbətinin mərhələlərlə 2 dəfəyədək artırılması kimi məqsədlər də müəyyən edir. Aparılan qısa təhlili deməyə əsas verir ki, yaxın 10 ildə sektorun təməl problemlərinin həlli Təhsil Strategiyasının əsas tələbidir. Bu zaman problemlərin həllinə hərtərəfli yanaşma ortaya qoyulmalı və təhsilin keyfiyyəti və təhsildə şəffaflıq əsas qiymətləndirmə indikatoruna çevrilməlidir.
Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi istiqamətləri
Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
Səhifə 20 / 23
Təhsilin keyfiyyəti və qiymətləndirmə Təbii ki, bu günə qədər təhsil sahəsində aparılan islahatlar nəticəsi olaraq müəyyən nailiyyətlər əldə edilib. Belə ki, 2010-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan İnkişafı Hesabatında Azərbaycan 2005-ci illə müqayisədə irəliləyərək 169 ölkə arasında 101-ci yerdən 67-ci yerə yüksələrək “orta insan inkişafı” qrupundan “yüksək insan inkişafı” qrupuna daxil olub.Müxtəlif istiqamətlərdə islahatların həyata keçirilməsinə baxmayaraq ölkəmizdə təhsilin keyfiyyətində ciddi problemlər qalmaqdadır. Məhz bu səbəbdən dünya üzrə ali təhsil ocaqlarının reytinq sıralamasında ölkəmiz zəif şəkildə təmsil olunur. Məsələn, ABŞ-ın QuacquarelliSymonds şirkətinin hər il tərtib etdiyi dünyanın 3000 ali təhsil müəssisəsinin reytin siyahısında Azərbaycanın cəmi 3 univeristeti yer alıb. Xəzər Universiteti 651-ci, Qafqaz Universiteti 700-cü, Bakı Dövlət Unversiteti isə 701-ci yerdə qərarlaşıb. Buradan çıxarılan digər nəticə isə odur ki, özəl təhsil müəsisələri daha rəqabət qabiliyyətli olur. Demək ki, təhsilin keyfiyyətinin artırılmasında özəl sektorun aktivliyini stimullaşdırmaq sektorun inkişafı üçün səmərəli ola bilər. Ümumiyyətlə isə təhsil xərcləri və təhsilin keyfiyyəti arasında mütənasibliyin təmin edilməsi əsas problemlərdir. Çünki, aparılan tədqiqatlar göstərir ki, təhsil xərclərinin dəfələrlə artırılmasına baxmayaraq təhsilin keyfiyyətində ciddi dəyişiklik baş verməyib. Məhz bu səbəbdəndir ki, yeni strategiya bu sahədəki çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq üçün təhsil müəssisələrinin maliyyələşdirilməsində keyfiyyət indikatorundan istifadəni də tələb olaraq irəli sürür.
Təhsil xərcləri: şəffaflıq və səmərəliliyin gücləndirilməsi istiqamətləri
Rəşad Həsənov, Nərmin İbrahimova
Səhifə 21 / 23
Xülasə
Xülasədə təhsilin maliyyələşdirilməsi ilə bağlı mövcud vəziyyət bu araşdırmanın əsas istiqaməti olaraq müəyyən edilib. İlk öncə elm və təhsilin ölkənin inkişafında əhəmiyyəti vurğulanıb və ölkələr üzrə həyata keçirilən təhsil siyasətinin insan kapitalının formalaşdırılmasındakı əhəmiyyətinə toxunulub. Daha sonra isə təhsil iqtisadiyyatı, onun maliyyə mənbələri, təhsil xərcləri, dövlət büdcəsinin təhsil xərclərinin strukturu ayrı-ayrılıqda gözdən keçirilib. Təhsil sistemi maliyyələşmə mənbələrinə uyğun olaraq bir neçə yerə ayrıldığı və bunların dövlət, özəl, beynəlxalq və qarışıq maliyyələşmə olaraq klassifikasiyası aparılıb. Xüsusilə bu istiqamətdə dövlət xərclərinə diqqət ayrılıb ki, buna səbəb dünyada, o cümlədən Azərbaycanda təhsil sektorunun daha çox dövlət tərəfindən maliyyələşməsidir. Beləki, ölkəmizdə təhsilin bütün pillələrində vətəndaşlara ödənişsiz təhsil alma imkanı yaradılıb. Təhsil xərcləri dövlət büdcəsində nəzərəçarpacaq həcmə sahibdir və hər yeni ildə bu istiqamətdə dövlət xərcləri artırılır. Buna baxmayaraq xərcləmələrin böyük bir qismi infrastrukturun yenilənməsinə sərf edildiyindən bu sektorda digər istiqamətlərdə xüsusilə əməkhaqqı məsələsində problemlər qalmaqda və təhsilin keyfiyyətinin müasir standartlara cavab vermədiyi hiss edilməkdədir. Ümumiyyətlə isə, tədqiqat zamanı təhsil sektorunda dövlət maliyyəsinin illər üzrə dinamikası, büdcənin təhsil xərclərinin ÜDM-də xüsusi çəkisi, ümumi büdcə xərcləmələrində xüsusi çəkisi, illər üzrə təhsil xərclərindəki artım, xərclərin istiqamətləri, bu sektorda əməkhaqqlarındakı artımın illər üzrə dəyişməsi, təhsil pillələrinin maliyyələşməsinə ayrılan xərclər, ali təhsil xərclərinin adambaşına ÜDM-ə olan nisbəti, investisiya xərcləri və s. kimi iqtisadi parametrlər üzrə təhlil aparılıb. Tədqiqat zamanı məlum olub ki, son 10 ildə büdcənin təhsil xərclərinin artırılmasına baxmayaraq bu artım tempi ümumi iqtisadi böyümənin tempi ilə uyğun olmayıb və nəticədə təhsil xərclərinin ÜDM-dəki xüsusi çəkisi 1999-cu ildə 4.2% olduğu halda 2011-ci ildə 2.5%-dək azalıb. Hazırda isə bu göstərici 2.8%-ə bərabərdir. Digər tərəfdən büdcənin təhsil xərclərinin büdcənin ümumi xərclərindəki xüsusi çəkisi 2005-ci ildə 17.4% oduğu halda, 2013- cü ildə 7.7%-dək azalıb. Lakin, qeyd etdiyimiz azalmalara baxmayaraq büdcədən təhsil məqsədi ilə ayrılan xərclər 2005-ci illə müqayisədə 2013-cü ildə təxminən 4 dəfə artıb. Həmçinin, tədqiqat zamanı o da müəyyən edilib ki, son illər təhsil xərclərinin əhəmiyyətli bir qismi infrastrukturun yenilənməsinə yönəldilib. Beləki, baxmayaraq ki, son 9 il ərzində təhsilə ayrılan xərclər 4 dəfə artıb, bu müddətdə təhsilə investisiyanın həcmi 60 dəfədən çox artırılıb. Bunun müqabilində təhsil işçilərinin əməkhaqqı isə cəmi 4 dəfə artıb. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, təhsil işçilərinin orta aylıq əməkhaqqının həcminin digər sektorlara nisbətən daha az olması artıq tendensiya halını alıb. Bu hal isə ölkədə təhsilin keyfiyyətinin az olmasına səbəb olan əsas amil hesab edilir. Tədqiqat zamanı təhsil sektorunda həyata keçirilən bir sıra pilot layihələr gözdən keçirilib və bu layihələrin əhəmiyyəti qısaca olaraq izah edilib. Həmçinin, təhsil sektorunda bundan sonra aparılacaq islahatların mənzərəsini təsəvvür etmək məqsədi ilə yenicə qəbul edilmiş Təhsil Strategiyası təhlil edilib. Bu zaman strategiyanın ortaya qoyduğu problemlər və bu problemlərin həlli məqsədi ilə növbəti illərdə həyata keçiriləcək təhsil islahatlarının konturları müəyyənləşdirilib.
Yüklə 295,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|