Telekommunikaciya texnologiyalarí HÁm kásiplik tálim”

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ
INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ
TASHKENT INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ UNIVERSITETI NÓKIS FILIALÍ

“TELEKOMMUNIKACIYA TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KÁSIPLIK TÁLIM”

fakulteti

“IKT tarawında kasiplik tálim” baǵdarı

2-kurs studenti Jalgasova Shahsanemniń
“Kiberqawipsizlik tiykarları”
páninen


ÓZBETINSHE JUMÍSÍ
Tema:Informaciyanı qorǵawdıń kriptografiyalıq usulları
Tayarlaǵan _____________ Jalgasova Sh.


Qabıllaǵan _____________ Seytnazarov Q.
Tema: Informaciyanı qorǵawdıń kriptografiyalıq usulları
Joba:
I.Kirisiw: Kriptografiya haqqında ulıwma túsinik.
II.Tiykarǵı bólim: Kriptosistemaǵa qoyılǵan talaplar.
a) Informaciyanı simmetrik hám simmetrik bolmaǵan vvvvvvvvvalgoritmler tiykarında kriptografiyalıq qorǵaw principleri.
b) Shifrlaw standartları.
c) Kriptografiyalıq giltlerdi basqarıw. Xeshlew funkciyası.
d) Elektron cifrlı qol (imzo) hám onıń zamanagóy túrleri.
III.Juwmaqlaw: Kriptoshıdamlılıqtıń kórsetkishleri.


Kriptografiya haqqında ulıwma túsinik.
Informaciyanıń qorǵawdıń kópshilik mexanizmleri tiykarın shifrlaw quraydı. Informaciyanı shifrlaw degende ashıq informaciyanı (dáslepki tekstti) shifrlanǵan informaciyaǵa ózgerttiriw (shifrlaw ) hám kerisinshe (rasshifrovka qılıw ) processi túsiniledi. Informaciyanı qayta islew járdeminde qorǵaw mashqalası insan sanasına uzaq waqıtlardan berli tınıshsız bolıp kelgen. Kriptografiya táriyxı insan tili táriyxı menen teń. Hátte dáslepki xat jazıw da ózinshe kriptografik sistema esaplanǵan, sebebi áyyemgi jámiyette tek bólek shaxslar ǵana xat jazıwdı bilgen. Áyyemgi Yegipet hám Áyyemgi Indiyanıń iláhiy kitapları buǵan mısal bala aladı.Xat jazıwdıń keń tarqalıwı nátiyjesinde kriptografiya bólek pán retinde úyrenildi. Dáslepki kriptosistemalardan eramızdıń baslarında-aq paydalanılǵan. Sezar óz xatlarında sistemalı shifrlardan paydalanǵan. Kriptografik sistemalar birinshi hám ekinshi jáhán urıslarında tez pátte rawajlandı. Urıs jıllarınan soń hám házirge shekem esaplaw qurallarınıń jedel rawajlanıwı kriptografik usıllar jaratıwdı tezlestirdi hám olardıń jetiliskenligin asırdı. Kriptologiya informaciyanı qayta ózgertirip qorǵaw mashqalası menen shuǵıllanadı (kryptos jasırın, sırlı, logos - pán). Kriptologiya eki baǵdarǵa bólinedi: kriptografiya hám kriptoanaliz. Bul eki baǵdardıń maqsetleri keri. Zamanagóy kriptografiya tómendegi tórt bólimdi óz ishine aladı : 1.Simmetrik kriptosistemalar. 2. Ashıq giltli kriptosistemalar.3. Elektron qol sistemaları. 4. Giltlerdi basqarıw.
Zamanagóy IT larda qollanılatuǵın álippelerge mısal retinde tómendegilerdi keltiriw múmkin: Z33 álippesi orıs álippesiniń 32 háripleri hám bas jay belgisi; Z256 álippesi ASCII hám KOI-8 standart kodlarına kiretuǵın belgiler; Binar álippe - Z2={0, 1} Segizlik yamasa az waqıt altılıq álippeler. Shifrlaw qayta islew procesi: ashıq tekst dep te atalatuǵın tekst shifrtekstge almastırıladı. Deshifrlaw shifrlawǵa keri process. Gilt tiykarında shifrtekst ashıq tekstke ózgertiriledii. Gilt tekstti shifrlaw hám shifrın ashıw ushın kerekli informaciya. Elektron cifrlı qol dep xabar avtorı hám quramın anıqlaw maqsetinde shifrtextge qosılǵan qosımshaǵa aytıladı (elektron hújjet degi usı elektron hújjet informaciysın elektron cifrlı qoldıń jabıq giltinen paydalanǵan túrde arnawlı ózgertiriw nátiyjesinde payda etilgen hám de elektron cifrlı qoldıń ashıq gilti járdeminde elektron hújjet degi informaciyada qátelik joq ekenligin anıqlaw hám elektron cifrlı qol jabıq giltiniń iyesin identifikaciya qılıw múmkinshiligin beretuǵın qol). Kriptoshıdanlılıq dep giltlerdi bilmey shifrdı ashıwǵa sabırlılıqtı anıqlawshı shifrlaw xarakteristiksına aytıladı. Kriptoshıdamlılıq bir neshe kórsetkishleri bolıp, olar: Barlıq múmkin bolǵan giltler sanı ; kriptoanaliz ushın zárúr bolǵan ortasha waqıt.