7
BÖLMƏ
I
«F RMANIN QT SAD YYATI» KURSUNUN TƏ
DQ QAT
OBYEKT , PREDMET VƏ
MƏ
ZMUNU
Fə
sil 1. «Firmanın iqtisadiyyatı» kursunun tə
dqiqat obyekti,
predmeti və
mə
zmunu
1. Müəssisə və firma: oxşar cəhətləri və fərqləri
2. «Firmanın iqtisadiyyatı» kursunun tədqiqat obyekti və predmeti
3. Kursun tədqiqat metodları və iqtisad kursları sistemində yeri
4. Kursun vəzifələri və məzmunu
1. Müəssisə və firma: oxşar cəhətləri və fərqlər
Bir qayda olaraq, hər hansı kursun tədrisi onun tədqiqat obyekti və
predmetinin tələbələrə aydınlaşdırılmasından başlayır. Elə ilk dərsdə
kursun predmeti, onun öyrəndiyi və öyrətdiyi məsələlər müəllim tərəfin-
dən tələbələrə izah olunmalıdır. Biz, əksəriyyət tərəfindən qəbul olun-
muş bu qaydaya bilərəkdən riayət etməyib, «Firmanın iqtisadiyyatı»
kursunun tədqiqat obyekti və predmetinin şərhindən əvvəl «firma»nın
iqtisadi mahiyyətini, «müəssisə» ilə onun oxşar cəhətləri və fərqlərini
tələbələr üçün aydınlaşdırmağı lazım bildik. Çünki, belə bir metodiki
yanaşmanın kursun məzmunun tələbələr tərəfindən mənimsənilmə-
sində çox önəmli elmi-nəzəri, metodoloji və praktiki əhəmiyyəti var-
dır. Lakin buna nail olmağa yardımçı bir məqam kimi «müəssisə» və
«firma» məhfumlarının vəhdəti, başqa sözlə, bunların analoji (oxşar)
tərəfləri və onların biri-birinə bənzəməyən cəhətlərinin izahı da az
əhəmiyyət kəsb etmir.
Qədim yunan alimlərinin terminlərin (məhfumların) məzmunları-
nın aydınlaşdırılması haqqında belə bir kəlamı olmuşdur: «terminlərə
görə mübahisə etməzlər, razılığa gələrlər». Bu fikrin deyilişi nə qədər
Telman Huseynov
8
cazibədar olsada onun – bütün hallarda – birmənalı qəbulu mümkün
deyildir. Belə ki, hər bir termin əşya, hadisə, proses və s.-nin mahiy-
yətini, başqa sözlə, onun kəmiyyət və keyfiyyət tərəfini, daxili əla-
qələrini, daha dəqiq aça, səciyyələndirə bilməlidir. Başqa sözlə, ha-
disə və proseslərin idarə olunmasında, kəmiyyət və keyfiyyətcə qiy-
mətləndirilməsində onların mahiyyətini (məzmununu) bu və ya digər
dərəcədə özündə əks etdirən məhfumlar (terminlər), kateqoriya və gös-
təricilərdən istifadə olunur. Belə olmadıqda əşya, hadisə və proses haq-
qında yanlış mülahizələr söylənər, oxşar olanların fərqini (fərqlərini)
müəyyən etməkdə, fərqli olanların isə oxşar cəhətini (cəhətlərini) aş-
karlamaqda çətinlik yarana bilər. Lakin indinin özündə də, başqa elm-
lərdə olduğu kimi, iqtisad elmində də mənası tam və dəqiq açılmamış,
mübahisə doğuran terminlər mövcuddur. Belə terminlərdən biri də
«firma»dır. Hər şeydən öncə, qeyd etmək lazımdır ki, «firma» italyan
sözü olub, azərbaycan dilində «imza», «nişan» sözlərinə uyğun gəlir.
lk öncə firma haqqında iqtisadi nəzəriyyə elminin nümayəndələri-
nin işləmiş olduqları müxtəlif konsepsiyaların səciyyəvi cəhətlərini –
qısada olsa – şərh etmək lazımdır.
Həmin konsepsiyalar aşağıdakılardır:
a) firma haqqında neoklassik nəzəriyyə;
b) firma haqqında institutsional nəzəriyyə;
c) firma haqqında davranma (bixevioriya) nəzəriyyəsi
Neoklassik nə
zə
riyyə
yə
görə
firma, istehsal (texnoloji) vahidi
olmaqla funksiyası istehsal fə
aliyyə
ti, mə
qsə
di isə
maksimum mə
n-
fəə
t ə
ldə
etmə
k kimi şə
rtlə
ndirilir. Həmin nəzəriyyə, istehsal resurs-
larının ən optimal nisbətini tapmaqla, minimum istehsal xərclərinə nail
olmağı firmanın əsas vəzifəsi hesab edir. Lakin bu nəzəriyyənin firma-
daxili idarəetməni, firmanın təşkilat quruluşunun xüsusiyyətlərini nə-
zərə almaması və habelə verilən qərarların alternativsiz, seçimsiz ol-
ması onu praktiki vəzifələrin həlli işi üçün o qədərdə yararlı etmirdi.
nstitutsional nə
zə
riyyə
yə
görə
firma, bazar qeyri-müə
yyə
nliyi
şə
raitində fəaliyyət göstərən mürəkkəb ierarxiya qurluşlu təşki-
latdır. Bu nəzəriyyəyə görə, resursların nəqdsiz bölgüsünə əsaslanan
firma onların (resursların) bazar mexanizmi prinsiplərinə görə pulla
bölgüsünə alternativ olmaqla bölgü prosesinin idarə edilməsi xərclə-
rinə – transaksiya (sövdələşmə) xərclərinə – qənaət məqsədini güdür;
Fəsil 1. «Firmanin iqtisadiyyati» kursunun tədqiqat obyekti, predmeti və məzmunu
9
burada firma həmdə özünün daxili – onun özünü təşkiletməsi ilə
bağlı – xərclərə nəzarət işinidə həyata keçirir. Burada əsas vəzifə fir-
manın bahalı və həmdə natamam məlumatlar mühitində davranışı izah
edilir; firmanın çoxnövlülüyünün səbəbləri şərh olunur və onların in-
kişafına xüsusi diqqət yetirilir, ön plana çəkilir.
Beləliklə, instisional nəzəriyyəyə görə firma sövdələşmə (transaksi-
ya) xərclərinə qənaət və resurs sahiblərinin təsərrüfat qərarlarının koor-
dinasiyası ilə əlaqədar olan xərclərin nisbətini ortimallaşdıran təşkilatdır.
Nəzəriyyənin digər ilkin şərti kimi, firma cəlb edilmiş resurs sa-
hibləri arasında münasibətlər məcmusu olan mürəkkəb irearxiyalı
təşkilatdır.
Nəhayət, davranma nəzəriyyəsinə görə, firma mütəhərrik ba-
zar münasibətlərinə yalnız uyğunlaşmamalı və həm də öz davra-
nışı ilə mövcud olan mühiti özünə uyğunlaşdırmağı bacarmalı-
dır; bu – firmanın sahibkarlıq (təşəbbüskarlıq) konsepsiyasıdır. Bu-
rada firma habelə müxtəlif səviyyələrdə baş verən sahibkarlıq funksi-
yalarının qarşılıqlı fəaliyyəti sistem kimi səciyyələndirilir. Belə halda
əsas vəzifə həmin funksiyaların uzlaşdırılmasına nail olmaqdır, çünki
firmanın davranışı müxtəlif səviyyələrə məxsus sahibkarlığın qarşı-
lıqlı fəaliyyəti ilə qiymətləndirilir.
Firmanın iqtisadi, sosial və texniki-təşkilatı təbiəti haqqında nəzəriy-
yədən gələn yuxardakı müxtəliflikliklər tətbiqi iqtisad elmlərindən yan
keçməmişdir. Elə bu səbəbdən də konkret iqtisad elmlərinin nümayən-
dələri arasında da firma haqqındakı fikir ayrılığı indi də mövcuddur.
qtisadi ədəbiyyatda, bir çox hallarda, «firma» termini «müəssisə»
termini ilə sinonim kimi qəbul edilir – eyniləşdirilir, bəzən qarışdırı-
lır, bəzən də fərqləndirilir. Nəticə etibarilə iqtisadçılar qədim yunan-
ların termin haqqında «mübahisə etməzlər, razılığa gələrlər» tövsiyə-
sini qəbul etmirlər. Başqa sözlə, «müəssisə» və «firma» terminlərinin
oxşar cəhətləri və fərqləri haqqında iqtisadçılar arasında yekdil fikir
indi də yoxdur.
«Firma» məhfumunun məzmununu açıqlayan iqtisadçıları 2
qrupa bölmək olar:
a) firma kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisədir,
təşkilatdır;
b) firmanın tərkibi bir deyil, bir neçə müəssisədən ibarətdir.