Telman Huseynov
20
Onu da qeyd etmək vacibdir ki, mikroiqtisadiyyatla makroiqtisa-
diyyat arasında qarşılıqlı təsir və asılılıq vardır. Beləki, makroiqtisadi
sabitlik mikroiqtisadiyyatın inkişafı üçün həlledici şərtlərdən biridir.
Mikroiqtisadiyyatın inkişafı isə, artıq qeyd edildiyi kimi, makro-
iqtisadiyyatın işsizlik (məşgulluq), infilyasiya, beynəlxalq ticarət,
iqtisadi artım kimi problemlərinə müsbət planda təsir göstərir.
Makroiqtisadi tədqiqat və təhlil işi ya bütünlükdə milli iqtisadiy-
yat üzrə, ya da onun sahələrinin – sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti,
nəqliyyat, rabitə və s.-nin həm ayrılıqda və həm də onların qarşılıqlı
təsir və əlaqələri vəziyyətində aparılır.
Göstərmək lazımdır ki, makro – və mikroiqtisadiyyat arasında də-
qiq müəyyən edilmiş sərhəd yoxdur. Onlardan hər birində baş verən
bir sıra iqtisadi hadisə və proseslər miqyas və kəmiyyətcə müxtəlif
olsalar da, məzmun və keyfiyyətinə görə fərqlənmirlər. Elə buna gö-
rədir ki, bəzi iqtisadi kateqoriya və göstəricilərdən hər iki səviyyənin
iqtisadi təhlili və qiymətləndirilməsində istifadə olunur.
Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, iqtisadiyyatın digər tərkib hissələri
«Mezo» - və «Meqoiqtisadiyyat»dır.
Mezoiqtisadiyyat – biri-birilə
tə
sə
rrüfat ə
laqə
lə
ri üzrə
bağ
lı
olan sahə
komplekslə
rinin iqtisadiyyatıdır, makroiqtisadiyyatın
yarımsistemlə
ridir.
Mezoiqtisadiyyata misal olaraq, nüvəsində kənd təsərrüfatı, «solun-
da» onu (kənd təsərrüfatını) istehsal vasitələrilə (traktor, kombayn,
gübrə və s.) təchiz edən, «sağında» isə onun (kənd təsərrüfatının) məh-
sullarını emal edən yüngül və yeyinti sənaye müəssisələrindən ibarət
olan aqrar-sənaye kompleksini göstərmək olar.
Yanacaq-energetika, metallurgiya, maşınqayırma və hərbi kom-
plekslər də mezoiqtisadiyyatın subyektləridirlər (sonuncu az sayda
ölkələrə aiddir).
Meqoiqtisadiyyata gəlincə bu, bütünlükdə dünya iqtisadiyyatı,
başqa sözlə, beynəlxalq iqtisadiyyat deməkdir. Dünya ölkələrinin
iqtisadi inteqrasiyası genişləndikcə, azad iqtisadi zonalar sayca ço-
xaldıqca və xüsusilə qloballaşma dərinləşdikcə meqoiqtisadiyyatın
tədqiqat obyekti də əhatə baxımından miqyasca artacaqdır. Elə buna
görə də, meqoiqtisadiyyatın « qtisadi nəzəriyyə» elmindəki mövqeyi
dəyişəcək, «xüsusi çəkisi» çoxalacaqdır.
Fəsil 1. «Firmanin iqtisadiyyati» kursunun tədqiqat obyekti, predmeti və məzmunu
21
qtisad elmi müəssisə və iqtisadiyyatın sahələri (sənaye, kənd tə-
sərrüfatı, tikinti, nəqliyyat və s.) və onlardan hər birinin inkişaf qanu-
nauyğunluqlarını mövcud istehsal münasibətləri sistemində tədqiq
edir və öyrənir. Lakin bununla bərabər, istər ayrı-ayrı maddi istehsal
sahələrinin və istərsə də onların müəssisələrinin iqtisadi inkişaf qanu-
nauyğunluqları bir-birindən fərqlənirlər. Fərqləri doğuran səbəb isə
həmin sahələrin müəssisələri tərəfindən tətbiq olunan texnoloji isteh-
sal üsullarındakı prinsipial bənzərsizlikdir.
Ayrı-ayrı sənaye sahələrinə mənsub olan firmaların istifadə etdik-
ləri texnologiyalardakı müxtəliflik burada işləyən istehsal heyətinin
peşə tərkibindəki fərqlərə səbəb olur – iki müxtəlif sahənin və, uyğun
olaraq, onların firmalarında çalışan fəhlələrin peşə-ixtisas tərkibləri
eyni olmur. Buraya habelə müxtəlif sahə müəssisələrinin istehlak et-
dikləri xammalın və materialların texniki xarakteristikalarındakı fərq-
ləri də (fiziki, kimyəvi və s.) əlavə etsək, onda hər bir sahəyə mənsub
olan firmanın başqa bir sahə firmasının iqtisadi məsələlərindəki –
həm prinsipial və həm də prinsipial olmayan – fərqlərin mövcudluğu
heç bir şübhə doğura bilməz. Başqa sözlə, bu o deməkdir ki, firma
və
onun mə
nsub olduğ
u sahə
nin iqtisadiyyatı mə
sə
lə
lə
rinin ümu-
mi oxş
arlığ
ı ilə
yanaş
ı, onlar arasında çox fə
rqli cə
hə
tlə
r də
möv-
cuddur. Sahə və istehsal firmasının iqtisadiyyatı bəzi hallarda key-
fiyyətcə eyni kateqoriya, anlayış və göstəricilərlə səciyyələndirilirsə
də, onların (sahə və firmanın) miqyaslarındakı fərq bunların kəmiy-
yətcə müxtəlif məzmun daşımalarına səbəb olur. Bütün bunları doğu-
ran əsas səbəb isə istehsal prosesinin və, deməli, məhsul istehsalının
sahədə deyil, bilavasitə müəssisələrdə həyata keçirilməsidir. Firma və
sahə iqtisadiyyatının tədqiqat obyektlərini və predmetlərini də fərq-
ləndirən də elə budur. «Firmanın iqtisadiyyatı» elmi müstəqil və
habelə
konkret elm sahə
si olsa da bütövlükdə
sə
naye, onun mü-
vafiq sahə
lə
ri və
habelə
, ümumiyyə
tlə
, iqtisad elmi ilə
sıx bağ
lılığ
ı
və
qarş
ılıqlı ə
laqə
lə
ri mövcuddur.
Firmalar iqtisadiyyatın ilkin həlqələri olmaqla, həm də onlar, iqti-
sadiyyatın təməlində dayanan, inkişaf və səmərəliliyinin yüksəlməsin-
də müstəsna rolu olan təsərrüfat subyektləridir. Məhz buna görə də,
«Firmanın iqtisadiyyatı» elminin müddəalarının öyrənilməsinin iqtisa-
diyyat sahələrinin bütün ixtisasdan olan iqtisadçıları üçün çox önəmli