12
terraslaşdırılmış torpaqların genişləndirilməsi və dağılmış torpaqların bərpa edilməsi,
düzləndirilməsi, daşdan təmizlənməsi, irriqasiya və sairə daha geniş miqyaslarda
aparılır. Qış-yaz mövsümlərində eyni vaxtda bu işlərə 80-120 milyon adam cəlb
edilir, bu isə kişilərin və qadınların məşğulluq strukturunda sürətli dəyişikliklərə
səbəb olur.
Tarixən davam edən miqrasiya da işçi qüvvəsi bazarına öz təsirini göstərirdi.
Bəzən bu, aclıq və ya siyasi hərc-mərcliklə əlaqədar olurdu. Nəticədə intensiv
becərilən torpaqlar artıq sakinlərsiz qalırdı, adamlar səhra torpaqlarına köçürdülər.
XVIII əsrdəki kəndli inqilabları təkcə böyük sayda insan həyatı itkisinə səbəb olmadı,
həm də əhalinin bu vaxt gedən köçü XIX əsrə qədər davam etdi. XIX əsrin özündə
Taypin üsyanı da böyük miqyasda əhalinin öz yaşayış yerini dəyişməsi ilə müşayiət
olundu. Yantszıda adamlar ordu tərəfindən qırğına məruz qalanda, sağ qalanlar da bu
vaxt aclıqdan əziyyət çəkmişdi, çünki onların ərzaq ehtiyatı qarət edilmişdi. Kəndli
üsyanı məğlub edildikdən sonra Hupeh, Hunan və Honandan adamlar əvvəllər sakini
olmayan ərazilərə köçdülər, orada isə torpaqlar işçi qüvvəsi olmadığından
becərilməmiş qalırdı.
Xarici dövlətlərin təsiri ilə XVII əsrdən XX əsrin əvvəllərinədək Çinin
şimalının izafi əhalisi cənuba miqrasiya etdi və həmin ərazini inkişaf etdirilməyə
başladı. Bəzən onların yolları kəsildiyindən, miqrantlar şimal tərəfə qayıtmağa
məcbur olurdular.
Təsərrüfat
İnqilaba qədər Çinin iqtisadi inkişafı geri qalmış istehsal münasibətləri ilə və
xarici kapitaldan asılılıq nəticəsində tormozlanırdı. Kənddə feodal-sələmçilik
istismarına məruz qalan və icma-nəsil qalıqları ilə bağlanmış, primitiv əmək alətlərinə
əsaslanan kiçik yarımnatural təsərrüfat üstünlük təşkil edirdi. Güclü əhali artımı
şəraitində kütləvi şəkildə torpaqsızlaşma, yoxsulluq, aclıq və taqətdən salan zəhmət
Çin kəndlilərinin böyük əksəriyyətinin acı qisməti idi.
Fabrik-zavod müəssisələrinin məhsulları ümumi daxili məhsulun kiçik hissəsini
təşkil edirdi. Sənaye müəssisələrinin çoxu primitiv avadanlıqla təchiz edilmişdi.
Onların çoxu ölkənin şərqindəki liman şəhərlərində yerləşirdi. İki şəhərin – Şanxayın
və Tyantszinin payına bütün sənaye müəssisələrinin 60 faizi düşürdü. Dənizkənarı
rayonların sənayesi idxal olunan xammala və avadanlığa istiqamətlənmişdi.
13
ÇXR yarandıqdan sonra bərpa, çox hallarda isə yeni təsərrüfat sahələri
yaradılmağa başlandı. Axı mövcud müəssisələrə də imperialist Yaponiyası ilə
müharibədən və Vətəndaş müharibəsi vaxtı böyük ziyan dəymişdi. Kənddə feodal
münasibətləri ləğv edildi. Mülkədar torpaqları tikililəri və avadanlıqları ilə birlikdə
zəhmətkeş kəndlilərin mülkiyyətinə keçdi. Ölkənin sənayeləşmə xətti irəli sürüldü. Bu
sahədə birinci beşillik plan (1953-1957-ci illər) mühüm addım kimi xarakterizə
olunur. İqtisadiyyatın inkişafında böyük müvəffəqiyyətlər qazanıldı, əhalinin həyat
səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcələ yüksəldi.
Milli gəlir 1,5 dəfə, sənayenin ümumi məhsulu 2 dəfədən çox artdı, kənd
təsərrüfatında isə artım 25 faizə bərabər idi. Fəhlə və qulluqçuların əmək haqqı 30 faiz
artdı, kəndlilərin gəlirlərinin artımı da buna yaxın idi.
Ölkənin iqtisadiyyatında kəmiyyət göstəriciləri ilə yanaşı dərin keyfiyyət
dəyişiklikləri də baş verdi. Milli gəlirin yaradılmasında sənayenin xüsusi çəkisi artdı,
sənayedə əmək məhsuldarlığı yüksəldi. Çin üçün yeni olan avtomobil və traktor
maşınqayırması kimi sahələr meydana gəldi.
1958-ci ilin mayında isə partiya rəhbərliyi real inkişaf xəttindən uzaqlaşıb,
onun əvəzinə fantastik inkişafa dair volyuntarist layihə irəli sürdü. Bu layihəyə görə
ümumi daxili məhsul istehsalının demək olar ki, 5 dəfə, o cümlədən polad istehsalının
15-18 dəfə, alüminium istehsalının 33 dəfə, energetika avadanlığı istehsalının 20
dəfədən çox artması nəzərdə tutuldu. Bu, Çində və xaricdə kədərli şöhrət tapmış
«Böyük Sıçrayış» siyasəti idi.
Sənayedə başlıca diqqət qara metallurgiyaya verildi, bu vəzifənin yerinə
yetirilməsi üçün iri və orta müəssisələrin tikintisi ilə yanaşı, hər yerdə kiçik domna
sobaları və primitiv poladəritmə sobaları yaradıldı, onların sayı 2 milyona çatdı. Bu
kiçik sobalar aşağı keyfiyyətli və on dəfələrlə baha məhsul buraxırdı. Çox vaxt bu
məhsullar yararsız olurdu. «Kiçik metallurgiya» uğrundakı kütləvi kampaniya
nəqliyyatın da işini çətinləşdirmişdi.
«Böyük Sıçrayışın» uğurla həyata keçirilməsi vəzifəsini Çin cəmiyyətinin
sosial təşkilatlanmasının yeni forması – xalq kommunası təmin etməli idi. İlk plana
görə xalq kommunaları həm şəhərdə, həm də kənddə yaradılmalı idi. Lakin şəhərdə
onu yaratmaq cəhdi hətta təcrübə vaxtı uğursuz oldu. Kənddə isə
«kommunalaşdırma» çox qısa müddətdə həyata keçirildi. 1958-ci ilin sentyabrında
artıq «kommunalar» 98 faiz kəndli həyatını əhatə edirdi. Özü də kənd kommunaları
süni surətdə böyüdülürdü, xeyli sayda kəndi əhatə edirdi. Nəticədə 740 min kənd
təsərrüfatı istehsalı kooperativi 26 min xalq kommunasına çevrildi. Onlarda kənd
təsərrüfatının çox sahələri ilə yanaşı sənaye istehsalı, ticarət, maarif və hərbi iş həyata
14
keçirilirdi. Hər bir kommuna universal istehsal sahəsinə çevrilməli idi və əslində yeni
səviyyədə natural təsərrüfata qayıtmaq vəzifəsini güdürdü. Əmək haqqının bir hissəsi
«pulsuz» ərzaq ödənişi ilə əvəz olunurdu. Bu yolla guya bölgü sistemində
sosializmdən kommunizmə keçid baş verəcəkdi, «hər kəsə tələbatına görə» prinsipi
həyata keçiriləcəkdi. Pulsuz təchizat ərzaq ehtiyatını nəzərə almadan tətbiq
edildiyindən taxılın və digər qida maddələrinin izafi məsrəfinə səbəb oldu.
Kommunalar qarşısında «təşkilatı hərbiləşdirməklə kollektiv həyat tərzi
sürmək» vəzifəsi qoyulmuşdu, bəzi əyalətlərdə polad və çuqun tökməklə və digər
işlərlə məşğul olan əmək orduları yaradılmağa başlandı.
Xalq kommunaları bir az əvvəlki kooperativlərdən xeyli iri idi və minlərlə,
bəzən hətta on minlərlə kəndli həyətini əhatə edirdi. Əkinçilikdə əsas diqqət «çox
dərin şuma» və «sıxlaşdırılmış səpinə» verilirdi. Bu isə bütünlüklə aqrar elminə və
təcrübəsinə əsaslanmadığından, hansısa bir ciddi məhsul artımı əməl gətirmədi.
«Böyük sıçrayış» siyasəti bütün iqtisadiyyatın ciddi surətdə pozulmasına səbəb
oldu. Müəssisələrin avadanlıqla, elektrik enerjisi və xammalla təchizatında fasilələr
meydana gəlirdi, əmək intizamı kəskin zəiflədi. Bütün bunların nəticəsində XX əsrin
60-cı illərinin əvvəllərində sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalı, xarici ticarət
dövriyyəsi xeyli aşağı düşdü, əhalinin ərzaqla, çox işlənlənilən mallarla təchizatı
pisləşdi. Ölkənin bəzi rayonlarında aclıq başladı, epidemiya xəstəlikləri meydana
gəldi. 1961-ci ildə sənaye istehsalı 38.2 %, 1962-ci ildə isə daha 16.6 % aşağı düşdü.
Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ildə beş il əvvəlki səviyyəyə nisbətən 19 % aşağı
idi.
Belə bir şəraitdə Çin rəhbərliyi yeni iqtisadi siyasətə görə əsaslı tikintinin
həcmini kəskin surətdə azaltdı, zərərlə işləyən müəssisələri bağladı, şəhər əhalisinin
bir hissəsini kəndə göndərdi. Kənddə istehsal birliyi kimi kommunaların çoxu öz
fəaliyyətini faktiki olaraq dayandırdı. Kəndlilərə onlardan kommuna yaradılan vaxt
alınmış həyətyanı torpaqlar, mal-qaranın və əmək alətlərinin bir hissəsi qaytarıldı.
«Pulsuz ərzaq təchizatı» xeyli azaldıldı.
XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında ölkə «mədəni inqilaba» cəlb edildi, bu
tədbir də ÇXR iqtisadiyyatının bütün sahələrinin normal inkişafını çox illər ərzində
ləngitdi. Mao-Tszedən və onun yaxın ətrafı 1966-cı ildə «böyük proletar mədəni
inqilabı» adını alan, mahiyyətcə isə daha çox siyasi çevrilişə bənzəyən tədbiri həyata
keçirdi. Siyasi əleyhdarlar izolə edildi, partiya, həmkarlar ittifaqı, gənclər təşkilatları
kənarlaşdırıldı. «Mədəni inqilabın» qurbanları arasında çox sayda görkəmli partiya
xadimləri, hərbi xadimlər, ÇKP Mərkəzi Komitəsinin əksər hissəsi var idi. Kütləvi
repressiyalar milyonlarla vətəndaşları əhatə etdi.
Dostları ilə paylaş: |