görkəmli siyasi xadim əxlaq məsələlərində ümumi qaydalara o qədər də əhəmiyyət
vermirdi, fiziki cəhətdən zəif olmaqla yanaşı, eşq macəralarından heç də imtina etmirdi.
Bu misallar onu göstərir ki, ən böyük şəxsiyyətləri belə ideal insan səviyyəsinə
qaldırmaq düzgün deyildir, onlar da bəşər övladına məxsus olan qüsurlardan heç də
tamamilə azad ola bilmirlər. Bu qüsurlar onların böyük əməllərinə kölgə salmasa da,
şöhrətlərinə heç də əlavə parıltı vermir. Belə paradoksları çox sayda sadalamaq olar.
Qədim Romada qəbirlər, onlar heç də bizim təsəvvürümüzdəkilərə bənzəmir,
yandırılmış cəsədlərin külü doldurulmuş qabların saxlandığı çox mərtəbəli taxçalar idi,
“kolumbari” – “göyərçin yuvası” adlanırdı. Çox sayda böyük şəxsiyyətlər sağlığında
qartal, quzğun qiyafəsində olduqları halda, həyatdan getdikdən az sonra xırda
göyərçinlərə, lap elə sərçələrə çevrilirlər. Onların əvvəlki heybətliliyinin azacıq xatirəsi də
qalmır.Təlqin etdiləri qorxu, xof hesabına heybətli adlananların dəhşətdən xəbər verən
şöhrəti, özləri o dünyaya köçdükdən sonra şaqren dərisi kimi qısalmağa, kiçilməyə,
əslində yoxa çıxmağa başlayır.
Tarix insanları öz misallarından öyrənməyə çağırsa da, çox vaxt buna nail ola bilmir.
Böyük ingilis yazıçısı Bernard Şou isə məsləhət görürdü ki, tarixin dərslərindən dərs almaq
lazımdır. Lakin bir həqiqəti də inkar etmək olmaz ki, tarix öyrədə bilməsə də, ən azı,
öyrənmək istəməyənləri cəzalandırmağı bacarır. Böyük Aleksandrın üç qitədə yaratdığı
imperiya, yaradıcısının ölümü ilə parçalandı, ayrı-ayrı dövlətlərin meydana gəlməsinə
səbəb oldu. İşğallara imza atanların çoxunun aqibəti belə olur, onların imperiyasından
əsər-əlamət qalmır. Napoleon özünün böyük hərbi istedadına, sərkərdəlik bacarığına
arxayın olub, növbəti qələbəsinə də şübhə etmədən Rusiyanı da işğal etmək istədi və
nəhəng şöhrət qazanmış Böyük Ordusunu da itirməklə ən ağır məğlubiyyətə düçar oldu.
Lakin Napoleon kimi hərb dühasından sonra da Avropanı, dünyanı qanlı müharibələrə
cəlb edənlər heç olmazsa, onun başına gələnlərdən dərs götürmədilər.
Mütləq sağlam insan bədəni olmadığı kimi, diaqnostika elə inkişaf etmişdir ki, ən
sağlam adamda da hansısa xəstəlik əlamətlərini tapmaq mümkündür, mələyə bənzər bəşər
övladı da yoxdur, çünki insan onu əhatə edən mühitin, ən başlıcası sotsiumun təsiri altında
dəyişir, onun xarakterində və psixikasında, davranışında təkamülün nəticəsi özünü
büruzə verir. Mələklər isə heç vaxt dəyişmirlər, birdəfəlik malik olduqları təbiət heç vaxt
onları tərk etmir, hətta mələyə bənzədilən insanlar isə şəraitin təsiri altında güclü
dəyişikliyə məruz qalır, onun vaxtilə cazibədar görünən xüsusiyyətləri də çox keçməmiş
yoxa çıxır. Yazıçı E. M. Remark adamların şüurunu inqrediyetlərlə dondurulmuş
kolbasaya bənzədirdi, onlar beyinlərinə doldurulmuş fikirlərin, mülahizələrin daşıyıcısı
rolunu oynayırlar. Şərait, mühit onların şüurunu, psixikasını istədiyi qaydada
deformasiyaya uğradır, ona görə də yalnız az sayda adamlar şəraitin tabeliyindən
uzaqlaşmağı bacarırlar.
Real həyatda və hətta tarixdə mütləq xeyir təcəssümlərini tapmaq çətindir və
əslində qeyri-mümkündür. Əksinə, mütləq şərə xidmət edənlər vardır və onlar İblisə
sitayiş etdiklərinə görə hətta öyünürlər də.
Mütləq xeyirə, mütləq layaqətə gəldikdə isə bu
xüsusiyyələrin ölçü vahidi, hansısa bir etalonu yoxdur. Bəzən süni surətdə şişirdilən