Телман Оруъов

 
32 
olmaqla,  onun  təsiri  davam  edən  əhəmiyyətə  malik  idi.  Respublika  senatı  çar 
dövrünün senatının varisi idi. Çar epoxasının senatı Romulun qoyduğu ənənəyə görə 
ən nüfüzlu ailə atalarını bir yerə yığmışdı. Çar dövrünün senatı çarın namizədliyini 
irəli sürmək məsuliyyətini daşıyırdı və heç şübhəsiz onun daimi məsləhətçisi olurdu. 
Senatın  üzvü  artıq  aristokrat  olmaqla,  səmərəli  mənəvi  gucə  malik  olurdu  və  bu 
onların hərəkətinə vəzn verməklə yanaşı, onların şəxsiyyətini vətəndaşların gözündə 
qeyri-adi dərəcədə qaldırırdı.  
Senat  əvvəlcə  patritsi  tayfalarının  başçılarından  təşkil  edilirdi.  Lakin  tezliklə 
öz tərkibinə şəhərin bütün keçmiş magistratlarını daxil etdi, onların adı siyahıya daxil 
edilirdi  və  beləliklə  onlar  conscripti-yə  çevrilirdilər.  Əvvəlcə  senatorlar  konsullar 
tərəfindən,  sonralar  isə  senzorlar  tərəfindən  təyin  edilirdi.  Beləliklə,  senatın 
tərkibinin dəyişdirilməsi yalnız hər beş ildən bir baş verirdi. Bu vaxt yeni senzorlar 
seçilirdi. Senatorlar ömürlük bu vəzifəni tuturdu. 
Senatın  aristokratları  özlərini  bütün  sahələrdə  nümayiş  etdirirdilər. 
Respublikanın ilk illərində xalq yığıncaqlarında qanunlar səsə qoyulduqdan və qəbul 
edildikdən sonra, senat tərəfindən bəyənilirdi. Lakin m.ə. IV əsrin ikinci yarısından 
senat  xalq  yığıncağından  sonra  hərəkət  etmək  əvəzinə,  xalqın  səsveməsini 
qabaqlayırdı.  Qanunları  təklif  etmək  təşəbbüsü  hüququ  ilə  senat  sanksiyası  öz 
məqsədinə çatırdı. Senatın rəyləri vaxtında qanun qüvvəsini alırdı. 
Senat  həmçinin  xarici  işlərdə  böyük  hakimiyyətə  malik  idi.  Əcnəbi 
hakimiyyətlərin  səfirləri  özlərini  onun  qarşısında  təqdim  edirdilər  və  senat  xarici 
ölkələrə  göndərilmək  üçün  elçiləri  seçirdi.  Hər  şeydən  əlavə,  ictimai  maliyyə 
vəsaitləri  dövlət  xəzinəsinə  daxil  olan  vaxtdan  ona  ali  nəzarəti  həyata  keçirirdi  və 
məsrəflər və vergilər barədə son qərarı verirdi.  
Senatorlar  böyük  malikanə  mülkiyyətçiləri  idi,  həm  də  fərasətli,  səriştəli 
inzibatçılar  idi.  İşğallar  vaxtı  onlar  üçün  həqiqi  çətinliklər  qalxdı,  çünki  işğallar 
onlara  idarə  etmək  üçün  təkcə  şəhər  və  ölkələr  vermirdi,  həm  də  əsl  imperiyanın 
inzibatçılığını həyata keçirmək lazım gəlirdi.  
Respublikanın  ilk  iki  əsrində  plebeylər  ardı  kəsilməyən  cəhdlər  edirdilər  ki, 
iddia  etdikləri  siyasi  mövqeləri  ələ  alsınlar  və  patritsilərin  möhkəm  yapışdıqları 
imtiyazları  mütərəqqi  qaydada  parçalayıb,  onların  bir  hissəsinə  sahib  olsunlar. 
Mübarizə  həm  iqtisadi,  həm  də  mülki  səviyyələrdə  gedirdi.  Plebeylər  ictimai 
torpaqların  genişləndirilməsini  istəyirdilər.  Bu,  böyük  mülkiyyətçilərin  nüfuzu 
altında olan torpaqların onların istifadəsinə verilməsinə yol açırdı. İctimai torpaqlar 
Roma ordularının tədrici işğallarının nəticəsi kimi ardıcıl olaraq genişlənirdi.  
Patritsilər  və  plebeylər  arasındakı  uzun  münaqişə  çoxlu  dəyişikliklərdən 
keçirdi.  Respublikanın  ilk  onilliklərində  plebeylər  dövlətin  içərisindəki  dövlət 
formasında  özlərini  təşkil  etməyə  qadir  idilər.  Respublikanın  birliyi  bütünlüklə 
dəstəklənirdi,  lakin  bu  onun  mövcudluğunun  bünövrəsinə  qorxu  yaradan  ciddi 
böhran baş verənə qədər davam etmədi.  
Plebeylərin    təşkilatlanması  və  müdafiə  olunması  prosesi  açıq  şəkildə  baş 
verirdi.  Respublikanın  başlanğıcı  dövründə,  493-492-ci  illərdə  ənənəyə  müvafiq 
olaraq, plebeylər hərbi kampaniyadan silahla qayıdaraq Müqəddəs Təpəni tutdular və 
Senatı  məcbur  etdilər  ki,  bütün  şəraitlərdə  plebsi  müdafiə  etməyə  qadir  olan 
magistrat  vəzifələrini  onlara  versin.  Plebsin  tribunları  toxunulmaz  və  müqəddəs  idi 

---

 
33 
və icra hakimiyyətinin mümkün fəaliyyətindən plebeylərə təhlükə yaransaydı, onlara 
kömək edə bilərdi. Onlar həmçinin veto hüququna malik idilər, bu səlahiyyətlə onlar 
konsulların,  senatın,  xalq  yığıncağının  qəbul  etdiyi  qərarın,  əgər  plebs  üçün  haqlı 
olmayaraq  zərərli  olması  müəyyən  edilsəydi,  onun  həyata  keçirilməsinin  qarşısının 
alınmasını xahiş edə bilərdi.  
Edillər  isə  məbədləri  himayə  etmək,  arxivləri  qorumaq  və  bazalarda  qayda 
yaratmaq üçün yaradılmışdı.  
Adi  qaydada  olan  magistratlardan  (bir  illiyə  seçilən  və  yalnız  onlara  məxsus 
olan vəzifə borclarını yerinə yetirənlər) ən aşağı həlqə kvestorlar idi. Əvvəlcə 4, m.ə. 
II  əsrdə  8,  b.e.  I  əsrində  isə  20  kvestor  seçilirdi.  Kvestorlar  xəzinəyə  müdirlik  edir, 
mədaxil  və  məxaric  üzrə  maliyyə  kitablarını  aparır,  hərbi  yürüşlərdə  konsulları 
müşayiət edir, əsirlərin  satışı və hərbi qənimətin uçotu ilə məşğul olurdular. 
Roma  respublika  quruluşu  təşəkkül  tapdıqca  dövlətin  idarə  edilməsinə  imkan 
verən  əsas  amillər  də  formalaşmağa  başladı.  Aristokratiya  çarlıqdan  ciddi  surətdə 
fərqləndiyinə görə, bu quruluşu möhkəmləndirmək və qorumaq üçün qanunlar lazım 
idi.  Romalılar  artıq  Afina  arxontu  Solonun  hələ  m.ə.  VI  əsrin  əvvəlində  qanun 
yaratdığından,  islahatlar  keçirərək  tayfa  quruluşu  qalıqlarını  məhv  etdiyindən 
xəbərdar  idilər.  Solon  qanunlarını  öyrənmək  üçün  onlar  V  əsrdə  Afinaya  öz 
nümaynədələrini  də  göndərmişdilər.  Yeni  yaranan  quruluşunun  zəruri  ehtiyacları, 
yunanların  qanun  yaradıcılığının  müsbət  təsiri  romalıları  qanun  toplusu  yaratmağa 
sövq etdi. Respublika quruluşunun faktiki olaraq patritsilər yaratmışdılar və onlar öz 
hakimiyyətini  möhkəmləndirmək,  çarlığın  bərpa  olunmasının  qarşısını  almaq    və 
buna  imkan  yaradan  tayfa  quruluşunun  bəzi  elementlərini  saxlamaqla  yanaşı,  onun 
aparıcı  təsirini  məhv  etmək  üçün  XII  cədvəl  qanunları  adlanan  qanunlar  kodeksini 
meydana gətirdilər. Belə güman edilir ki, XII cədvəl qanunvericiliyi m.ə. 451-450-ci 
illərdə yaranmışdır. Onu bu məqsəd üçün seçilmiş, Appi Klavdinin başçılıq etdiyi on 
qulluqçu  tərtib  etmişdi.  Bu  qanunlar  arxaik  dövrün  elementləri  ilə,  yeni  dövrün 
tələblərindən irəli gələn hüquqi normaların sintezi idi. Bu qanunlarda ibtidai dövrün 
qalıqları da, çar qanunlarının tələbləri də öz əksini tapırdı. Ona görə də bu qanunlarda 
qəddarlıq  heç  də  az  yer  tutmurdu  və  bəzi  məsələlərdə  hətta  yunanların  Drakon 
qanunlarından da sərt xarakter daşıyırdı. Belə ki, Drakont hər cür əmlak oğurluğuna 
görə,  istər  bu  qiymətli  bir  şey,  yaxud  bostandan  məhsul  oğurlamaq  olsun,  ölüm 
hökmü  nəzərdə  tuturdusa,  XII  cədvəl  qanunlarında  klient  münasibətlərində  sədaqəti 
pozmağa görə ölüm cəzası nəzərdə tutulurdu. Romalıların qanunu eybəcər uşaqların 
öldürülməsinə  icazə  verirdi.  Qanunlarda  o  dövrki  Roma  cəmiyyətinin  sosial  şəraiti 
də,  müxtəlif  mülkiyyət  formaları  da  öz  əksini  tapır.  Qanunları  daha  yaxşı 
öyrənməkdə  roma  hüquqçularının  nəzəri  əsərləri  olan  Diqestlər  böyük  əhəmiyyətə 
malikdir,  onlar  təkcə  Roma  hüququnu  izah  etməklə  kifayətlənmir,  onun  yaranma 
tarixini də geniş təsvir edirlər. Ona görə də Diqestlərin müəllifləri, həmçinin bir çox 
Roma  mütəfəkkirləri  On  iki  cədvəl  qanunları  barədə  geniş  məlumat  verirlər. 
Məsələn.  Tsitseron  "Qanunlar  haqqıda"  kitabında  göstərir  ki,  kimsə  "həyatdan  elə 
asanlıqla  məhrum  edildi  ki,  necə  ki,  XII  cədvəl  qanununa  görə  çox  eybəcər  körpə 
məhv edilirdi". Yaxud böyük hüquqçu Qay yazır ki, əcdadlarımız deyirdilər ki, hətta 
həddi-buluğa  çatmış  qadınlar  da  onlarda  olan  yelbeyinliyə  görə  himayə  altında 
olmalıdır, XII cədvəl qanunu da belə qərara gəlmişdi. Tsitseronun qeyd etdiyi maddə 

---