Телман Оруъов

 
11 
saflaşdırdı,  müharibə  aludəçiliyinə  son  qoydu  və  dövlətin  varlığını  və  qüdrətini  ilk 
dəfə  olaraq  sülh  şəraiti  ilə  möhkəm  bağlamağa  müvəffəq  oldu.  Numa  çarların 
tarixində  təkcə  müstəsnalıq  təşkil  etmir,  onun  hökmranlıq  metodunun  özü  belə, 
nəcibliyi  və  orijinallığı  ilə  seçilir.  Əgər  dünya  tarixində  çarlıqlar,  monarxiya  yalnız 
Numa  kimilərin  əlində  cəmləşsəydi,  çarlıq  taxtının  dayaqlarını  Numa  dövründə 
olduğu  kimi  müdriklik  təşkil  etsəydi,  yəqin  ki,  bəşəriyyət  heç  vaxt  bu  dövlət 
quruluşundan,  belə  idarəetmə  formasından  uzağa  getməzdi,  başqa  formalara  əl 
atmazdı  və  nəticədə  çoxlu  qanlı  müharibələrdən,  qanla  qidalanan  inqilablardan 
birdəfəlik xilas olardı.  
Roma  şəhərinin  əsası  qoyularkən  də  nəcib  adamlar  var  idi.  Onların  hamısı 
qrupların  tərkibinə  daxil  olmaqla,  ümumi  əcdad  vasitəsilə  birləşirdi.  Bu  əcdad 
tayfaya öz adını və xarakterini verirdi. Hər tayfa öz kultuna və ənənələrinə malik idi 
və  onlar  inadkarlıqla  dövrün  dağıdıcı  təsirinə  qarşı  əks  mövqedə  dururdular.  Bu 
vətəndaşlar  üstəlik  tayfa  qanı  ilə  bir-birinə  bağlanmışdılar,  şəhər  müxtəlif  sayda 
klientlərdən,  kömək  və  dəstəyin  əvəzində  himayəçilərə  sədaqət  göstərməli  olan 
adamlardan ibarət idi. Tayfalar aşağı hissələrə bölünürdü, bunlar ailə idi. Ailə Roma 
cəmiyyətinin  daha  çox  məhdudlaşmış,  lakin  fundamental  birliyi,  icması  idi.  Onlar 
pater  familias  adlanan  ailə  başçısının  ətrafında  qruplaşırdılar.  Belə  ailə  başçılarının 
nüfuzu Roma tarixində, çox hallarda heyrətləndirici nümunələrlə nümayiş olunur.  
Monarxiya  dövründə  imtiyazlı  sinif  olan  patritsilər  tədricən  formalaşmağa 
başladı,  onlar  imtiyazlı  tayfalardan  düzəlirdilər.  Onlara  qarşı  əks  mövqedə  duran 
plebeylər idi. Onlar tayfa təşkilatından xaric edilmişdilər. Plebeylərin nə kultu, nə də 
ümumi  əcdadları  yox  idi.  Onlar  əvvəldən  təşkilatlanmamış  sinif  kimi  formalaşıb, 
yoxa  çıxan  tayfaların  köhnə  klientlərindən  və  əcnəbilərdən  düzəlirdi.  Həmin 
əcnəbilər isə Tibr çayı ətrafında məskunlaşmışdılar. Mülki, siyasi və dini hüquqları 
olmadığından plebeylər əvvəldən həm də heç bir mülki vəzifəyə malik deyildilər, nə 
hərbi xidmətə, nə də vergi verməyə yaramırdılar.  
Monarxiya dövründə çar öz siyasi, hüquqi və hərbi hakimiyyətindən əlavə dini 
hakimiyyətə  də  malik  olurdu.  Respublika  dövründə  bu  hakimiyyət  ömürlük  təyin 
edilən keşişə keçirdi, o, Rex Sacrorum adlanırdı. Yupiter, Mars və Kvirini keşişləri 
uzaq  mənşəyə  malik  idi  və  allahların  qədim  üçlüyünün  yaşaması  üçün  təminat 
verirdilər.  Pontifiklər,  xüsusən  baş  pontifik  (Pontifex  Maximus)  geniş  hakimiyyətə 
malik idi.  
Çarların  siyasi  və  hərbi  hakimiyyətləri  mütləq  idi.  Bu  hakimiyyət  imperium 
adlanırdı,  hərbi  komandan  hüquqlarınadək  böyümüşdü,  lakin  həm  də  dini  ölçüyə 
malik  idi.  Çarın  hakimiyyətə  çıxması  mərasiminə  faktiki  olaraq  avqur  xidmətçiləri 
tərəfindən nəzarət edilirdi. Salnamələrə görə, hər bir taxt-taca çıxma normal qaydada 
xalqın səsverməsi ilə və Senatın təsdiqi ilə baş verirdi. Roma monarxiyası beləliklə, 
irsi deyildi və bu qayda ən azı iki əsr yarım davam etdi.  
Əfsanəyə  görə,  Romuldan  başlayaraq  çarlar  siyasi  cəhətdən  Roma  xalqını 
təşkil  edirdilər.  Xalq  üç  tribaya  və  30  kuriyaya  bölünürdü.  İbtidai  tribalar  müxtəlif 
etnik elementlərə uyğun gələ bilərdi: latinlilər, sabinlilər və etrusklar. Hər bir triba on 
kuriyaya  bölünürdü.  onlar  tayfalara  bənzəyirdilər  və  xarakterlərində  məhdud  idilər. 
Hər kuriyaya kurio başçılıq edirdi, kuriya ümumi ərzağa və qurban vermələrə malik 

---

 
12 
idi.  Birlikdə  onlar  Komitsia  Kuriata  adlanan  yığıncağı  formalaşdırırdılar,  bu  çarı 
seçirdi, bir sıra qanunvericilik və ədliyyə hüquqlarına malik idi. 
Numa  öldükdən  sonra  çarlıqlar  arası  dövr  meydana  gəldi.  Sonra  xalq  Tull 
Hostilini çar seçdi və senat xalqın bu qərarını təsdiq etdi. Yeni çar öz sələfindən ciddi 
surətdə  fərqlənirdi  və  döyüşkənliyində  Romulu  da  ötüb  keçirdi.  O,  hərbi  kodeks 
yaratdı. O, özünə böyük hərbi şöhrət qazandı və müharibələr vaxtı böyük igidliklər 
göstərdi.  Müharibələrdən  əldə  etdiyi  qənimətlər  hesabına  komitsia  və  kuriyanı 
qaydaya  saldı.  O,  müharibənin  elan  edilməsi  üçün  qayda  yaratdı.  Bu  qaydaya  görə, 
əvvəlcədən  xəbər  verilməyən  və  elan  edilməyən  müharibə  ədalətsiz  və  düzgün 
olmayan  müharibə  sayılırdı.  Tull  hər  yerdə  müharibəyə  bəhanə  axtarırdı.  Belə  bir 
bəhanəni  tapmaq  üçün  çox  gözləmək  lazım  gəlmədi.  Roma  kəndliləri  albalıların, 
Albadan olanlar isə romalıların mal-qarasını oğurlayıb aparırdılar. Romalılar dəymiş 
ziyanı ödəməyi tələb etdikdə, buna verilən rədd cavabı Albaya müharibə elan etməyə 
imkan  yaratdı.  Müharibə  bir  aydan  sonra  başlamalı  idi.  Hər  iki  tərəf  hazırlaşmağa 
başladı.  Əslində  bu  müharibə  bir  növ  vətəndaş  müharibəsinə  bənzəyirdi,  çünki 
rəqiblərin  hər  ikisi  troyalıların  övladları  idi.  Lavini  öz  başlanğıcını  Troyadan,  Alba 
Lavinidən, romalılar isə Alba çar nəslindən götürürdülər.  
Albalılar birinci olaraq Roma torpaqlarına girdilər və bu vaxt Alba çarı öldü. 
Tull isə bundan istifadə edib albalıların torpağına girdi. Lakin döyüşdən əvvəl Alba 
diktatoru ilə çar Tull danışıqlar apardı. Danışıqlar bir məsələni açıqladı ki, iki qohum 
və  qonşu  xalq  bir-biri  ilə  vuruşsa,  qonşuluqda  olan  böyük  Etrusk  dövləti  bundan 
istifadə  edib,  bu  müharibədə  iştirak  edənlərin  hər  ikisini  -  qalibi  də,  məğlubu  da 
zəiflədiklərinə görə özünə tabe edəcəkdir və əslində bu müharibə hər iki yaxın xalqın 
qurban  getməsi  ilə  nəticələnəcəkdir.  Etruskların  gücü  təkcə  quruda  böyük  olmaqla 
qalmırdı,  onlar  dənizdə  də  çox  qüvvətli  idilər.  Alba  diktatorunun  bu  xəbərdarlığı 
düzgün  və  vaxtında  idi  və  Tull  onun  sözləri  ilə  razılaşmalı  oldu.  Onda  çarlar  belə 
qərara gəldilər ki, hər iki tərəfdən olan üç qardaş əkizlər vuruşsunlar, qələbəni hansı 
tərəf  çalsa,  hakimiyyət  də  həmin  tərəfə  verilsin.  Romalılar  tərəfdən  Horatsi 
qardaşları, Alba tərəfindən Kuriatsi qardaşları seçildi. Belə də müqavilə bağlandı ki, 
hansı  ölkənin  vətəndaşları  döyüşdə  qalib  gəlsə,  həmin  xalq  digəri  üzərində  dinc 
qaydada hökmranlıq edəcəkdir. Əkizlər vuruşmağa başladılar. Hər iki tərəfdən onları 
qızışdırırdılar.  Döyüşçülər  üz-üzə  gəldikdə  Alba  döyüşçülərindən  üçü  də  yaralandı, 
iki  romalı  isə  həlak  oldu.  Bu  vaxt  üç  Kuriatsi  tək  qalan  Horatsinin  üstünə  düşdü. 
Rəqiblərini  bir-birindən  aralamaq  üçün  o,  qaçmağa  başladı.  Bununla  da  o,  çox 
düzgün  olaraq  hesab  edirdi  ki,  onu  təqib  edənlər  öz  yaralarının  ağırlığına  görə 
müxtəlif qaydada qaçacaqlar. Bir qədər qaçdıqdan sonra o, gördü ki, ona rəqib olan 
qardaşlar bir-birindən xeyli aralanmışlar və onlardan biri ona daha yaxındır. Horatsi 
onun üzərinə hücum etdi və bu vaxt Alba döyüşçüləri digər qardaşları həmin hücum 
edilənə  kömək  etməyə  çağırdılar.  Lakin  artıq  gec  idi.  Horatsi  bir  rəqibi  öldürdü  və 
başqa bir qardaşla döyüşə girdi. Albadan olan sonuncu qardaş yaxınlaşana qədər, o, 
daha bir Kuriatsini öldürdü. Artıq vəziyyət bərabərləşmişdi, rəqiblər bir-birinə qarşı 
təkbaşına dayanmışdılar.  
Lakin  rəqiblər  arasında  mühüm  bir  fərq  vardı.  Romalı  salamat  idi,  Albadan 
olan  döyüşçü  isə  yaralanmışdı  və  qardaşlarının  bir-birinin  ardınca  həlak  olduğunu 
görən, aldığı yaradan və qaçmaqdan əzab çəkən bu adam ümidsizlikdən özünü zərbə 

---