Телман Оруъов



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/120
tarix28.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#12998
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   120

 
19 
Romada  çarlıq  despotiya  elementləri  qazandıqda,  öz  əvvəlki  mahiyyətini  itirib, 
tiraniyaya  meyl  etdikdə,  onun  çürüklüyü  qənaəti  yarandı  və  romalılar  ondan  imtina 
etdilər.  
 


 
20 
RESPUBLİKA QURULUŞUNUN YARANMASI 
 
Əfsanəvi Lutsi Yuni Brut öz mərdliyi və cəsarəti ilə təkcə Məğrur Tarkvinini 
ölkədən  qovmaqla  kifayətlənmədi,  çarlığı  məhv  etməklə  despotiya  və  tiraniyanın 
qarşısına  güclü  sipər  çəkdi.  İlk  dəfə  olaraq  Roma  dövlət  quruluşunda  respublika 
forması  həyata  keçirilməyə  başlandı.  Bu  məqsədlə  hakimiyyətin  bir  əldə 
cəmləşməsinə imkan verməyən və əslində özündə bir qədər monarxiya formasını əks 
etdirən  iki  konsul  seçilməsi  qaydası  yarandı.  Rəvayətə  görə,  Servi  Tulli  vaxtilə  bu 
barədə  qeydlər  etmişdi.  Roma  tarixində  ilk  konsulluğa,  çar  quruluşunu  devirməkdə 
xüsusi  xidmətləri  olan  Lutsi  Yuni  Brut  və  ləyaqətinin  təhqir  edilməsinə  qarşı 
mərdliklə  hərəkət  edən  Lutsi  Tarkvini  Kollatin  seçildilər.  Brut  Roma  dövlətini 
eybəcərlikdən xilas etməklə qoruyub saxladı.  
Roma  dövlət  quruluşları  haqqında  düzgün  təsəvvürə  malik  olmaq  üçün,  o 
dövrdə mövcud olan dövlət haqqındakı nəzəri müddəalara bir qədər diqqət yetirmək 
yerinə düşərdi. Roma dövləti meydana gəlib inkişaf etdikdən xeyli sonra yazılmamış 
Roma  respublika  konstitusiyası  formalaşmağa  başladı.  Roma  respublikasının 
quruluşu haqqında m.ə. II əsrdə Romada yaşamış yunan tarixçisi Polibinin "Ümumi 
Tarix"  əsərində  geniş  məlumat  verilir.  Bu  əsərdə  o  yunan  filosoflarının,  xüsusən 
Aristotelin  siyasi  baxışlarını  inkişaf  etdirir.  Polibi  dövləti  canlı  orqanizmə  bənzədir 
və iddia edir ki, dövlət böyümə, çiçəklənmə, ölmə stadiyalarını keçərək, zəruri dövrü 
hərəkətdə  olur.  Dövlətin  ömrü  bu  nəzəriyyəyə  görə  siklik  xarakter  daşıyır.  Haşiyə 
çıxaraq,  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yadelli  mütəfəkkirlər  Roma  elminə  və 
ədəbiyyatına  böyük  töhvələr  vermişlər.  Polibidən  başqa  bura  digər  yunan 
tarixçilərini,  miladdan  sonra  I  əsrdə  yaşamış  Plutarxı,  IV  əsrdə  yaşamış  Ammian 
Martsellini, I  əsrdə yaşamış filosof, İspaniyadan olan Anney Senekanı,  şair-təmsilçi 
yunan Fedri və tarixçi yəhudi İosif Flavini göstərmək olar.  
Dövlətin  siyasi  təbiətinə  yaxından  bələd  olmaq  üçün  fundamental  təlimlərə 
müraciət  etməyə  ehtiyac  yaranır.  Əvvəlcə  böyük  yunan  filosofu  Platonun  dövlət 
nəzəriyyəsinə diqqət yetirək.  
Platon  dövlətin,  yunanların  təcrübəsində  şəhər-dövlətin,  polisin  yaranmasını 
adamların yeməyə, yaşayış yerinə və paltara olan ehtiyacının ödənilməsi zərurəti ilə 
şərtləndirir.  Bu  ehtiyacları  adamlar  təkbaşına  ödəmək  iqtidarında  deyildir,  bunu 
başqa adamlarla birgə fəaliyyət göstərdikdə ödəyə bilir. Aristotel də demək olar ki, 
bu fikrə şərik çıxır və polisin mövcudluğunun əsas şərtlərinə yemək və torpağa sahib 
olmağı aid edir. Onun fikrincə, dövlət varlığının əsas şərti avtarkiyadır, dövlətin öz 
ehtiyaclarını özünün ödəməsi xüsusiyyətidir.  
Platon  özünün  "Qanunlar"  əsərində  dövlət  formalarının  inkişaf  tarixini  təsvir 
edir və bu inkişafı dövrlərə, sikllərə bölür. İlk dövlət formasını, daha doğrusu ictimai 
formanı  Platon  sülalə  adlandırır.  Bu  forma  həyatın  ibtidai  quruluşu,  əxlaqların 
təmizliyi, inkişaf etmiş dövlət apparatı və yazılı qanunların olmaması ilə xarakterizə 
olunur. Bu dövrdə hakimiyyət çarlar tərəfindən həyata keçirilir. İkinci sikl elə dövlət 
formasıdır  ki,  onu  Platon  aristokratiya  və  ya  "çarlıq"  adlandırır.  Bu  forma 
qanunçuluğun  meydana  gəlməsi  və  seçkili  hakimiyyətin  yaradılması  ilə  fərqlənir. 
Tiraniya  meyllərinin  məhv  edilməsi  üçün  qanunla  seçkili  və  hər  il  dəyişən 
hakimiyyət  yaranır.  Bu  müdrik  dövlət  quruluşu  nəticəsində  cəmiyyət  çiçəklənməyə 


 
21 
başlayır. Üçüncü sikl isə elə bir dövlət formasıdır ki, Platon ona heç bir ad vermir, bu 
forma bir tərəfdən mədəniyyətin inkişafı və dövlətin qüdrətinin artması ilə fərqlənir. 
Digər  tərəfdən  bu  başıpozuqluq  və  hərc-mərclik  dövrüdür,  tənəzzülün,  dövlət 
formalarının  pozulub  dağılmasının  başlanğıcıdır.  Platonun  nəzəriyyəsindən  belə  bir 
məntiqi  nəticə  meydana  gəlir  ki,  demokratik  formalar  cırlaşaraq,  eybəcərləşərək 
tiraniyaya keçir. Platona görə deqradasiyanın ilkin mərhələsi timokratiyadır, buna isə 
öz  eyibləri  kimi  şöhrət  düşkünlüyü  xasdır,  sonra  oliqarxiya  gəlir  ki,  buna  daha  çox 
acgözlük,  tamahkarlıq  xasdır.  Cırlaşmanın,  tənəzzülün  son  pilləsi  isə  "tiranın" 
meydana gəlməsidir. 
Polibi  isə  dövlət  quruluşunun  üç  formasını  qeyd  edir:  onlardan  biri  çarlıqdır, 
digəri  aristokratiya  və  üçüncüsü  demokratiyadır.  Lakin  dövlət  formalarından  ən 
yaxşısı kimi o, bütün üç formanın xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən formanı hesab 
edir.  
Buradan  onun  qarışıq  dövlət  forması  təlimi  meydana  gəlir.  Likurq  məhz  bu 
qarışıq  formadan  istifadə  edərək,  lakedemonluların  dövlətini  qurmuşdu.  Lakin  üç 
formanın özü də yeganə dövlət quruluşları deyildir. Dövlət quruluşu "təmiz" şəkildə 
qala  bilmir,  variasiyalara  məruz  qalır,  müasir  biologiya  dilində  desək,  mutasiya 
etməyə məcbur olur. Dövlət də millət və irq kimidir. Axı onların da  mütləq təmizliyi 
şərtidir. Bir dövlət forması rəsmi cəhətdən elan olunsa da, özünün real mövcudluğu, 
idarə edilmə qaydaları və siyasi rejimləri ilə büsbütün başqa dövlət formasını andırır. 
Müasir  dövrlərdə  ən  demokratik  konstitusiyaya  malik  olan  ölkələrdə  totalitarizm 
hökm  sürürdü,  burada  insan  haqlarından  heç  bir  söhbət  gedə  bilməzdi.  Demokratik 
konstitusiya  pərdəsi  altında  ən  eybəcər  terror,  siyasi  və  mənəvi  təqiblər,  günahsız 
adamların  kütləvi  surətdə  həbs  edilməsi  son  dövrlərdə  müstəqillik  əldə  etmiş  bəzi 
dövlətlərin  təbiəti  haqqında  onların  adlarından  (onlar  bir  qayda  olaraq  respublika 
adlanır)  və  elan  olunmuş  Əsas  qanunlarından,  digər  formal  atributlarından  daha 
düzgün  və  dəqiq  təsəvvür  yaradır.  Dünyada  çoxstandartlılığın  mövcud  olduğu  bir 
şəraitdə bu eybəcərliyə heç kəs fikir vermir və ya iqtisadi və geosiyasi maraqlar əsas 
götürülərək belə vəziyyətlə razılaşırlar.  
Qədim dövrlərdə də dövlət formaları özünü bir qədər təhrif etdikdə, daha çox 
digər  sifətə  yiyələnirdi.  Çarlıqların  bir  çoxu  tiraniyaya  meyl  edirdi  və  biz  bunu 
Məğrur  Tarkvininin  dövründə  Romanın  timsalında  aydın  gördük.  Hökmranlar  öz 
tiraniyalarını  həyata  keçirmək  üçün  çar  adından  istifadə  etməyi  üstün  tuturlar. 
Aristokratiya  forması  varlı  adamların  hakimiyyəti  ələ  keçirməsi  ilə,  yaxşıların  idarə 
formasından  oliqarxiya  dövlət  formasına  keçir.  Təkhakimiyyətliliyin  də  hamısını 
çarlıq  adlandırmaq  çətindir,  yalnız  o  təkhamiyyətliliyi  çarlıq  adlandırmaq  olar  ki, 
orada  idarə  olunanlar  öz  iradələri  ilə  hakimiyyəti  onlara  verir  və  orada  qorxu  və 
gücdən  daha  çox  ağıl  hökmranlıq  edir.  Heç  də  hər  cür  azlığın  idarəçiliyini 
aristokratiya  adlandırmaq  olmaz,  yalnız  onu  adlandırmaq  olar  ki,  orada  seçki  üzrə 
idarə edən adamlar ən ədalətli və ən ağıllı adamlardır. Heç də bütün xalq kütləsinin 
istədiyi və düşündüyü hər şeyi etmək hakimiyyətinə malik olan dövləti demokratiya 
adlandırmaq olmaz. Əksinə, demokratiya o dövlət forması hesab olunmalıdır ki, bu 
dövlətdə valideynlərə ehtiram var, böyüklər sayılır, qanunlara itaət olunur və bu vaxt 
əsas qüvvə xalq çoxluğunun qərarlarına məxsusdur. Beləliklə, biz altı dövlət forması 
ilə üz-üzə gəlirik, bunlardan üçü yuxarıda göstərilən formalardır, digər üçü isə həmin 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   120




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə