Telman xəLİlov, maya zeynalova

44 
C
ədvəl 5.1. 
İnkişafda olan ölkələrdə aclıq çəkənlərin sayı 
 
Regionlar 
1969-1971 
1971-1981 
1983-1985 
Mln. 
n
əf 
% - 
əhalinin 
inkişaf 
sayına 
gör
ə 
 Mln. 
n
əf. 
% 
əhalinin 
inkişaf 
sayına 
gör
ə 
Mln. 
n
əf 
%-
əhalinin 
inkişaf 
sayına 
gör
ə 
Afrika 
92 
32 
110 
29 
140 
32 
C
ənubi və 
C
ənub 
Şərqi Asiya 
281 
29 
288 
24 
291 
22 
Latın 
Amerikası 
51 
18 
52 
15 
55 
14 
Yaxın və 
Orta 
Şərq 
35 
22 
24 
12 
26 
11 
C
əmi: 
460 
28 
475 
24 
512 
23 
 
Hazırda  yemək  məhsullarının  böyük  bir  hissəsi  kənd 
t
əsərrüfat  əkinlərində  istehsal  olur.  Onlar  qurunun  təqribən 
üçd
ən bir hissəsini tutur, o cümlədən şumlanmış sahələr yer 
s
əthinin 11%-ni təşkil edilir. İlk baxışda adama elə gəlir ki, 
Yer  üz
ərində  kənd  təsərrüfatında  istifadə  üçün  torpaq 
ehtiyatları çoxdur və gələcəkdə kənd təsərrüfatı əkin sahələ-
rini 
genişləndirməklə  məhsul  qıtlığını  aradan  qaldırmaq 
mümkündür.  Lakin  torpaq  ehtiyatla
rının  coğarfi  qiyməti 
bunun 
əksini  göstərir.  BMT-nin  məlumatlarına  əsasən  qu-
runun  t
əqribən  70%-i  kənd  təsərrüfatı  əkinləri  üçün  az 
yararlı sahələridir. Həmdə ki, onlar rütubətlə az təmin olun-
muşlar. Bütün kənd təsərrüfatı əkinləri içərisində ən qiymət-
lisi 
şumdur.  Şumlanmış  əkinlər  80%  ərzaq  verdiyi  halda, 
d
əniz və biçənək cəmi 12%-ni təşkil edir. Şumlanan sahələr 
ayrı-ayrı ölkələrdə 1-4-dən 30-70%-ə qədər təşkil edir. Bəzi 
coğrafi regionlarda hələlik az da olsa torpaq ehtiyatları var-

---

45 
dır.  Kənd  təsərrüfatı  əkinlərinin  sahəsini  artırmaqla  müasir 
qida m
əhsullarını yalnız 80% artırmaq mümkündür. Deməli, 
ərzaq  problemini  həll  etmək  üçün  əkinçilik  sistemini 
intensivl
əşdirmək lazımdır. 
Bütün  k
ənd təsərrüfatının və eləcə də ərzaqın əsasını ta-
xılçılıq  təsərrüfatı  təşkil  edir.  Taxıl  dünya  əhalisinin  ərzaq 
m
əhsullarına təlabatının yarısını təşkil edir. Dünyada ümumi 
taxıl  istehsalının  hesabatı  1948-52-ci  illərdən  başlayıb. 
1990-
cı  ildə  dünyada  1.900  mln.  ton  taxıl, 600 mln.  köklü 
bitkil
ər, 490 mln. ton tərəvəz, 340 mln. ton meyvə, 110 min 
ton 
şəkər  çuğunduru, 170 mln.  ton  ət, 550 mln.  ton  süd 
istehsal  olunub. 
Taxıl  istehsalı  779  milyon  tondan  1985-ci 
ild
ə  1.848  milyon  tona  qədər,  yəni  2,4  dəfə  artmış  və 
əhalinin artımını örtmüşdür. 1986-cı ildə taxıl istehsalı 1.870 
mlyon tonu 
keçmişdir. Bu qədər taxıl planetimizin əkinçilik 
tarixind
ə birinci dəfə istehsal olunmuşdur. Bu insanların hər 
ild
ə istifadə etdiyi bütün xammal ehtiyatlarının altıda birini 
t
əşkil edir. ABŞ-da 1985-ci ildə rekord məhsul – 345 milyon 
ton 
taxıl  yığılmışdır.  Lakin  dünya  üzrə  taxıl  istehsalının 
artım sürəti son illər azalmağa başlamışdır. Dünyada istehsal 
olunan d
ənin əsasını 3 bitki: buğda, qarğıdalı və düyü təşkil 
edir. Çin, Yaponiya, Filippin, Vyetnam v
ə bir sıra digər ölkə 
xalqla
rının əsas qidası düyü, Afrikanın bir çox xalqlarınınkı 
darı  (sorqo),  Cənubi  Amerikanın  Peru  və  digər  dağlıq 
yerl
ərində arpa, Amerika qitəsinin qədim yerli xalqlarınınkı 
qarğıdalıdır.  Hətta  indi  də  Meksikalı  hindular  qarğıdalını 
satmırlar, onlar üçün qarğıdalı ən əziz və müqəddəsdir. Onu 
yalnız öz ehtiyacları üçün becərirlər. 
XXI 
əsrdə Yer kürəsinin əhalisi xeyli artanda onun taxılla 
t
əmin olunması üçün taxıl bitkilərinin məhsuldarlığının dün-
ya üzr
ə orta hesabla 1,5-2,0 dəfə artırmaq lazım gələcəkdir. 
Min  ill
ər  bundan  əvvəldən  başlayaraq  dünyanın  bir  çox 

---

46 
ölk
ələrində,  o  cümlədən  Azərbaycan  ərazisində  yaşayan 
xalqlar üçün 
buğda ən yaxşı çörək bitkisi sayılır. Tarix boyu 
getdikc
ə  buğdanın  keyfiyyəti  yaxşılaşdırılmışdır.  Çörək  12 
min ild
ən artıqdır ki, şərq xalqlarının əsas qida məhsuludur. 
İlk lavaş neolit dövründə üyüdülmüş buğda dənindən, su ilə 
yoğrulmuş  xəmirdən  hazırlanmış  və  ağac  kömürü  odu  ilə 
qızdırılmış daşın üstündə bişirilmişdir. Qədim Misirdə çörək 
bişirmək  üçün  ilk  dəfə  qilli  palçıqdan  təndir  düzəldilmiş, 
eyni  zamanda  çör
əyi  yumşaq  edən  xəmirin  qıcqırma 
prosesinin sirri mü
əyyənləşdirilmişdir. 
Bel
əliklə,  buğda  ölkənin  iqtisadi  müvəffəqiyyəti,  əmin-
amanlıq və siyasi sabitlik əlaməti olaraq, rəmzi məna almış-
dır.  Lazım  olan  qədər  buğda  ehtiyatına  malik  olan  xalqlar 
əsrlər boyu ərzaqla yaxşı təmin olunmuş hesab ediliblər.  
Əgər  Roma  imperiyası  dövründən  1804-cü  ilə  qədər  in-
san
ların  bitkilərlə  qidalanması  haqqında  Sossyurun  klassik 
əsərlərinin dərc olunduğu vaxta qədər Qərbi Avropada buğ-
danın  məhsuldarlığı  hektardan  4,0-6,7  sentner  olmuşdursa, 
yüz il keçdikd
ən sonra məhsuldarlıq üç dəfə artmışdır. Kənd 
t
əsərrüfatı məhsuldarlığının 100 il ərzində gözə çarpacaq də-
r
əcədə artması əsas etibarilə bitkilərin kənd təsərrüfatda isti-
fad
ə edilməsinə əsaslanmışdır. Avropa ölkələrində buğdanın 
m
əhsuldarlığı keçən əsrin birinci  yarısında  yəni 1950-ci ilə 
q
ədər 14,2 s/hek. səviyyəsində qalmışdır. 1950-ci ildən son-
ra 
buğdanın məhsuldarlığı daim artaraq 1986-cı ldə 43,0 s/ha 
olmuşdur. Bu ölkələrdə son 50 ildə buğdanın məhsuldarlığı 
3 d
əfə artmışdır.  
Bütün  dünya  üzr
ə  buğdanın  məhsuldarlığı  1901-1950-ci 
ill
ərdə  8,6-9,5  s/ha  olmuş,  orta  hesabla  9,0  s/ha  təşkil  et-
mişdir.  
Buğdanın,  dünyada  istehsalının  son  50  ildə  artım  sürəti 
60-
cı illərdə BMT-nin qəbul etdiyi «Yaşıl inqilab» proqramı 

---