Telman xəLİlov, maya zeynalova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 50 il müdd ətində (1947-1997) təbii fəlakətlərin tipləri üzrə məhv olanların sayı
14 Kuril adala rında tez-tez baş verən güclü zəlzələlər səciyyəvi- dir ( şək. 1.1). Bütün bu ərazilər keçmişdə geosinklinal rejimi keçib, sonra qarışıq dağ əmələgəlmənin, helogen və 4-cu dövrd ə bu ərazilər güclü tektonik hərəkətlərə məruz qal- mışlar. Zəlzələlər dağlıq ərazilərdə dərin tektonik gərginliyin olmasını sübut edir. Şəkil 1.1. Nefteqosk şəhərinin zəlzələdən sonrakı görünüşü. Rusiya (27.05.1995) Bel əliklə zəlzələlər külli miqdarda maddi itgi tələb edən, çoxlu insan m əhvinə səbəb olan ən dəhşətli təbii fəlakətlər- d ən biridir. Hazırki dövrə qədər insanlar bu təbii hadisənin qarşısını almağa acizdirlər (cədvəl 1.1, 1.3, 1.5, qrafik 1). 15 C ədvəl 1.1. B əşəriyyətin tarixində ən iri vulkan püskürmələri İl Vulkan Ölk ə Öl ənlərin sayı 1586 Kelut İndoneziya 10000 1631 Vezuvi İtaliya 18000 1669 Etna İtaliya 10000 1783 Paradajan İndoneziya 9340 1792 Unzen Yaponiya 15190 1815 Tambor İndoneziya 92000 1815 Sumbava İndoneziya 100000 1883 Krakatau İndoneziya 36420 1902 Bonpele Martnika ad. Fransa 29500 1902 Santa Mariya Qvatemala 6000 1919 Kelut İndoneziya 5050 1985 Maturi Yeni Qvineya 500 1985 Nevado-del-Ruis Kolumbiya 22500 1997 Sufriyer Xillz Karib d ənizində Monetserrat adası 19 2000 Pokatepetl Meksika Evakuasiya 15000 2002 El Revendator Ekvator Evakuasiya 3000 C ədvəl 1.2. 50 il müdd ətində (1947-1997) təbii fəlakətlərin tipləri üzrə məhv olanların sayı T əbii fəlakətlərin növü Öl ənlərin sayı T əbii fəlakətin növü Öl ənlərin sayı Sahill ərdə sik- lonlar, tayfunlar, qasırğalar 1500000 Sahil zonalarında siklonlar, tayfun- lar, qasırğalar 10000 Z əlzələ 400000 Z əlzələ 7000 Su basması 360000 Su basması 7000 Fırtına 40000 Fırtına 7000 Sunami 30000 Vunami 6000 Vulkan püskürm əsi 15000 Vulkan püskürm ələri 2000 16 1.2 saylı cədvəldə 50 il müddətində (1947-1997) təbii f əlakətlərin tipləri üzrə məhv olanların sayı verilmişdir. O, cüml ədən zəlzələlərdən ölənlərin sayı 400000 nəfərdən çox olmuşdur. Bu ümumiyyətlə təbii fəlakətlərin ölənlər arasında öncül bir r əqəmlir (qrafik 2). 1.3 saylı cədvəldə isə insan tarixində baş vermiş ən iri zəlzə- l ələrin illəri, regionları və ölənlərin sayı verilmişdir. Bu c ədvələ əsasən insan tələfatı ilə nəticələnən zəlzələlərdən – 830 min (Çin, Şensi əyaləti 1556), Hindistan – 300 min nəfər (Kalkutta – 1737), Hindistan – 180 min (893-cü il), İtaliya – 120 min n əfər (Messina, 1908), yenə Çində – 180 min (Qansyu əyaləti) və s. göstərmək olar. 1.5 saylı cədvəldə isə 1999-cu ilin fevralından 2010-cu ilin fevralına qədər on il ərzində baş vermiş dəhşətli zəl- z ələlərin siyahısı verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi son əsrdə ən qüvvətli zəlzələlər İndoneziyada olmuş və bunun n əticəsində 227,898 insan ölmüşdür (Sumatra, 2004, 26, 12), Haiti adasında 2010, 01.12) baş vermiş və 222,570 insanın həyatına son qoymuşdur. Ona gör ə də yüksək seysmik aktivlikli yerlərdə əhali zəl- z ələ şəraitində hazırlıqlı olmalıdır. İlk növbədə evdə, işdə, küç ədə, ictimai yerlərdə öz hərəkətlərinin qaydasını təyin etm əli və bütün hallarda ən təhlükəsiz yerləri müəyyənləş- dirm əlidir. Bunlara möhkəm divarları olan oyuqlar, künclər, sütunların yanında və binanın karkasının tinləri aiddir. Yataq yerl əri böyük pəncərələrdən və şüşə arakəsmələrdən imkan daxilind ə uzaq yerləşdirilməlidir. Evdən çıxmaq üçün ye- yinti m əhsulları, su ehtiyatı tibbi yardım qutusu, qənd və pul hazır vəziyyətdə olmalıdır. Elektrik, su və qaz təchizatının söndürülm əsi yaddan çıxmamalıdır. Zəlzələnin ilk anların- dan binadan açıq yerə qaçılmalıdır. Yadda saxlamaq lazım- dır ki, birinci təkandan sonra təkrar ola bilər. Vulkanlar yerin d ərinliklərində baş verən tektonik hərə- k ətlərlə sıxı əlaqədardır. Vulkanlar geoloji proseslər nəticə- 17 sinqd ə yerin dərin qatlarından çatlar və boruvari kanallar vasit əsilə silikat qazlarla zəngin, odlu maqmanın səthə çıx- masıdır. Yer səthinə çıxarkən maqma yanar – odlu mayedən, lavalardan ibar ət olur. Vulkanlar zəlzələdən fərqli olaraq daha az baş verir, lakin nəticələri daha ağır olur. Bir çox vulkanlar hazırda fəaliyyətdədir. Uzaq Şərqdə, Kuril adala- rında və Kamçatka yarımadasında 38 vulkan qeydə alınmış- dır. Bütün dünyada 620-dən çox fəaliyyətdə olan vulkan- lardan 418-i Sakit okean (Sakit Okeanın odlu qövsü) və onun sahill ərindədir. Hind okeanında, kontinental Asiyada, Ara lıq dənizində və Afrikada 145, Atlantik okeanda 61 vulkan f əaliyyətdədir. Santorin atasında (Egey dənizi, b.e. ə.1470-ci il) vulkanın püskürməsi Aralıq dənizində mövcud olan siviliza siyanın məhvinə səbəb olmuşdur. Vezuvi vulkan ının püskürməsi (b.e.ə. 79-cu il) Pompey şəhərinin yox olmasına səbəb olmuşdur. Krakatau (İndone- ziya, 1883-cü il) vulkanın püskürməsi 36 metr hündürlüklü dalğanın sunaminin yaranmasına səbəb olmuşdur. Partla- yışın səsi 5000 km məsafədə eşidilmişdir. (cəd. 1.1). Bütün vulkanlar 4 qrupda birl əşdirilir: 1) Sakit Okeanın odlu qövsünd əki vulkanlar; 2) Orta Avropada, Aralıq dənizi v ə sahillərindəki vulkanlar; 3) Atlantik okeanının meridional vulkanları; 4) Şərqi Afrika sınmasındakı vulkanlar. 2010-cu ilin ya yında İslandiya adalarında (Atlantik okea- nının meridional qrupunda) iki vulkanın (Eujaf-jallajokuel vul.) palçıq və toz püskürməsi (şək.1.2, 1.3) bir neçə ay davam etmiş, bütün Avropa qitəsini və Asiya qitəsinin bir hiss əsini sıx toz-dumana bürümüş, bütün Avropada minlərlə t əyyarə reyslərinin və başqa nəqliyyat vasitələrinin iflic v əziyyətə düşməsi baş vermişdir. Başlıcası isə ondan ibarətdir ki, bu tozların əksəriyyəti quru ərazisinə tökülmüş və ölkələrdə ekoloji böhran ya- ratmışdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|