Telman xəLİlov, maya zeynalova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 II FƏSİL QLOBAL EKOLOJİ BÖHRANLAR Paleontoloji v ə geoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, hər bir qrup, sistem, m ərtəbə və s. özünə məxsus fauna (heyvanlar) v ə flora (bitkilər) kompleksinə malikdir. Yer qabığını təşkil edən süxurlar komplekslərindən eyni yaxud çox oxşar fauna və flora kompleksinə malik olanları eyni yaşlı olmalıdır. Buna əsasən bir-birindən uzaq məsa- f ədə yerləşən sahələrdə yayılmış çöküntü süxurları asanlıqla tutuşdurmaq mümkündür. Paleozoy erası altı dövrə bölünür. Devon dövrün ə aid çöküntülər ilk dəfə 1839-cu ildə İngil- t ərədə Devon qraflığında ingilis alimləri Murçison və Secvik t ərəfindən müəyyən edilmişdir və öz adını elə buradan almışdır. Bu yaşlı çöküntülər bütün dünyada çox geniş ya- yılmışdır. Azərbaycanda devon çöküntüləri, yalnız Naxçıvan MR-da m əlumdur. Burada həmin çöküntülər Dəhnə və Vəli dağın zirvəsində, Bozdağ və Sarıdağda, Daşburun dağında, Yuxarı – Dənzik kəndi ətrafında və başqa məntəqələrdə üzə çıxır. Süxurların xarakteri göstərir ki, devon dövründə Nax- çıvan MR-ın ərazisi dəniz altında olmuşdur. Ümumiyyətlə devon dövründ ə bütün Yer qabığında və üzvi aləmdə çox böyük d əyişikliklər baş vermişdir. Dövrün əvvəlində onur- ğalılar ibtidai qrupunu təşkil edən qraptolitlər və habelə çə- n əsiz «balıqlar» demək olar ki, tamamilə qırılmışdır. Bunun- la yanaşı başayaqlı (Cephalopoda) heyvanların ammonoldea deyil ən qrupu və bitkilərdən ayıdöşəkləri və buğumlular meydana g əlmiş, balıqlar yaxşı inkişaf etmişlər. Dövrün axırında suda-quruda yaşayanlar (Amphibia) və ilk böcəklər meydana g əlmişdir (Ə.Xəlilov, Q.Əliyev, 1963). Karbon dövrü d ə 1822-ci ildə Konibir və Fillips tərəfin- d ən İngiltərədə təyin edilmişdir. İçərisində zəngin daş kömür 24 yataqları tapıldığından karbon və ya daş kömür sistemi adını alm ışdır. Bu dövrün müddəti 50-55 milyon il olmuşdur. Karbon dövründ ə bitkilərlə yanaşı, heyvanlar aləmi də xeyli inkişaf etmişdir. Suda-quruda yaşayanlar tərəqqi etmiş və dövrün axırında ilk sürünənlər meydana gəlmişdir. Karbon dövründ ə, xüsusən onun ikinci yarısında dəniz- l ərin kənarı boyunca, açıq dənizlərdən ayrılmış qapalı höv- z ələrdə, göl və bataqlıqlarda geniş miqyasda daş kömür əmələgəlmə prosesi getmişdir. Azərbaycanda Naxçıvan MR- da bu proses çox z əif getmiş və əlverişli şərait olmadığından kömür y ataqları əmələ gəlməmişdir. Bu vaxta kimi Yer üz ərində məlum olan karbon yaşlı kömür yataqlarının ya- yılmasını nəzərdən keçirdikdə maraqlı bir qanunauyğunluq göz ə çarpır. Belə ki, qərbdə, ABŞ-da bu yataqlar 45 0 şimal en dair əsindən şimala keçmədiyi halda, Mərkəzi Avropa və Donbas m ədənləri 55 0 , Sibir m ədənləri isə 70 0 en dair əsin- d ən şimala qalxmışlar. Digər tərəfdən Braziliyanın, Afrika qit əsinin, Madakaskar adasının cənub-şərq yamaclarında və Avstraliyada karbon yaşlı buzlaq çöküntüləri tapılır. Perm dövrü 1841-ci ild ə Rusiya düzənliyinin şimal-şər- qind ə Perm quberniyasında Murçison tərəfindən müəyyən edilmişdir. Perm dövrünün mütləq davamı təxminən 25-30 milyon il hesab edilir. Yer qabığında baş verən böyük dəyişikliklər karbondan başlayaraq permdə daha da güclənmiş və Hersen dağ əmələ g əlməsində böyük qırışıqlar və dağlar əmələ gətirən çox güclü tektonik h ərəkətlərin nəticəsində baş vermişdir. Bu h ərəkətlər Appalaç, Hersin, Ural, Sibir və s. dağları əmələ g ətirmiş, dəniz və hövzələri müxtəlif şəklə salmış və bel əliklə Yerin fiziki-coğrafi şəraitini ciddi dəyişdirmişdir. Bu dövrd ə dördşualı və tablolu mərcanlar, tribolitlər adlanan buqum ayaqlılar tamamilə qırılıb qurtarmış bəzi növlər isə 25 inkişaf etmişlər. Bu hövz ə cənubi Avropanı, Himalay dağlarını və qonşu sah ələri tutan böyük dənizə daxil idi. Belə hesab edilir ki, Perm d ənizi nəinki Naxçıvanı, hətta bütün Azərbaycan ərazisini tuturmuş. Mezozoy erasının Trias dövrü 1834-cü ildə Almaniyada Alberti t ərəfindən təyin edilmişdir. Bu dövr 30-35 milyon il ol muşdur. Trias dövründə suda-quruda yaşayan sinfi t ənəzzül edir, sürünənlər sinfi isə öz inkişafını davam etdirir. Bu zaman 6 şüalı mərcanlar və ikiqəlsəməli baş, ayaqlı hey- vanlar meydana g əlirlər. İlk məməlilərin də Triasın axırında meydana g əldiyi güman olunur. Triasın axırlarında bütün Qafqazla fiziki- coğrafi şərait əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Bu Böyük Qafqaz vilay ətində, habelə Naxçıvan MR ərazisində özünü göstərir. Yura dövrü 1829-cu ild ə Bronyar tərəfindən Avropada Yura dağlarında təyin edilmişdir. Bu dövrün yaşı 25-35 milyon il hesab edilir. Bütün dünya miqyasında Yura dövrü ammonitl ərin və belemenitlərin və habelə sürünənlərin yük- s ək inkişaf dövrü kimi səciyyələnir. Birincilər normal dəniz- l ərdə yayılmışdır. Sürünənlərin isə müxtəlif və çox nəhəng nümay əndələri dənizlərdə, göl və bataqlıqlarda, quruda və havada hökmranlıq etmişdir. Bunlarda uzunluğu 33 metrə çatan suda yaşayan pleziozaurus (plesiosaurus) və ixtizau- rusu (ichthyosaurus), quruda yaşayan branxiozaurusu (Bran- chiosaurus), uçan (pterodactulis) k ərtənkələrdən ptero- daktill ərin qanadları açılanda 8 m olur və s. göstərmək olar. Yura yaşlı süxurlar Azərbaycanda çox geniş yayılmışdır. Onlar Böyük v ə Kiçik Qafqaz dağlarında üzə çıxaraq geniş sah ələr tutur. T əbaşir dövrü – 1822-ci ildə Fransada Omalius Dallua tə- r əfindən təyin edilmişdir. Yaşı 55-60 milyon il olub. Dövrün Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|