Tema:Àyyemgi rim hàm Greciya màdeniyat



Yüklə 41,37 Kb.
tarix25.05.2022
ölçüsü41,37 Kb.
#87915
TEMA Àyyemgi rim hàm Greciya màdeniyat



TEMA:Àyyemgi rim hàm Greciya màdeniyat

Joba
1.QADIMGI RIM MADANIYATI


2.Tariyx hám zamanagóylıq
3. Gretsiyada jasawshı adamlar
4. Áyyemgi grek hám zaman
Kirisiw
Ellinizm — Makedoniya, Grekiston, Orta teńizdiń arqa jaǵaları, Batıs Aziya, Qara teńiz átirapındaǵı mámleketler tariyxınıń Aleksandr (Iskandar) istilosi (eramızǵa shekemgi 334—323 jıllar ) den eramızǵa shekemgi 30 jılda Egipet Rim áskerleri tárepinen basıp alılǵan payıtqa deyin ótken dáwir. " E. " termini ilmda daslep nemis alımı I. G. Droyzenning 1836—43 jıllarda baspadan shıǵarılǵan 2 jildli " Ellinizm tariyxı" shıǵarmasında qollanǵan hám bul termin arqalı ellinlarning Shıǵıs mámleketlerindegi húkimranlıǵı hám olar mádeniyatınıń Shıǵıs xalıqları mádeniyatı menen uyqaslasıp payda etgen jańa mádeniyat tushunilgan. Keyinirek ayırım izertlewshilerdiń ellinistik álem aymaǵı hám dáwir sheńberin keńeytirip, mádeniyatı grekler tásirinde qáliplesken barlıq mámleket hám xalıqlardı názerde tutadılar. " E. " degende, grek mádeniyatı rawajlanıwınigina názerde tutıp, grek mádeniyatınan Rim mádeniyatına ótiw dáwirdiń ózi, dep esaplaydiganlar da bar.
Eramızǵa shekemgi 336 jılda Makedoniya shohi Aleksandr Grekistonni jawlap alıw etip, grek, makedon xalıqlarınan tóplanǵan úlken ásker menen Shıǵıs mámleketlerine qarsı urıs baslaydı hám kóp ótpey Indiyaǵa shekem shozılǵan sheksiz úlkediń jalǵız húkimdarına aylanadı. Aleksandr opat etkende (eramızǵa shekemgi 323 jıl ), onıń mámleketi quramında Bolqon yarım aral, Egey teńizindegi atawlar, Kishi hám Batıs Aziya, Egipet, Oraylıq Aziyanıń bir bólegi bar edi. Aleksandr opat etgach, onıń miyrasxorları ortasında húkimet ushın gúres barıp, mámleket bóleklenip ketken. Nátiyjede ellinistik mámleketlikler júzege kelgen.

1. QADIMGI RIM MADANIYATI


Áyyemgi Rim mádeniyatı áyyemgi dáwir mádeniyatınıń ekinshi bir bólegi esaplanıp, keyingi dáwir Evropa xalıqları social oylawı, diniy ıqtıqatları, kórkem óneri hám ádebiyatınıń rawajlanıwına kúshli tásir kórsetkenligi menen xarakterlenedi. Áyyemgi dáwir filosofiyalıq táliymatlarınıń rawajlanıwı jańa dáwir ilimiy hám diniy qarawlarınıń qáliplesiwine jay bolıp xızmet etken. Keyingi dáwir tálim sistemasınıń, kórkem óneri hám ádebiyatınıń taraqqiy etiwi de áyyemgi dáwir materiallıq ómiriniń ekinshi hám sońǵı basqıshı esaplanǵan Rim mádeniyatına tikkeley baylanıslı. Sonıń menen birge, házirgi dáwir ilimi, diniy ıqtıqatları, ádebiyatı hám kórkem óneriniń rawajlanıwı da tikkeley áyyemgi dáwir Rim imperiyasi mádeniyatınıń túbirlerine barıp taqaladı.
Eger áyyemgi dáwir Rim mádeniyatınıń payda bolıwı hám qáliplesiw hám de keyingi joqarı dárejege kóteriliw procesine itibar bersak, ózinden aldın rawajlanǵan eki tariyxıy -materiallıq processtiń roli oǵada zárúrli bolǵanlıǵın kóriwimiz múmkin. Basqasha etip aytqanda, áyyemgi Rim mádeniyatınıń qáliplesiwinde birinshi náwbette áyyemgi italyan qáwimleri ishinde ekonomikalıq -materiallıq tárepten eń rawajlanǵan Etrusk qáwimleri mádeniyatı hám de áyyemgi grek mádeniyatı zárúrli rol oynaǵan.
Áyyemgi Etrusklar qurılıs texnikasın, suwretleytuǵın kórkem ónerdiń diywalǵa súwret túsiriw salasın, gúzeshilikti, kemasozlik, jazıwdan
paydalanıw, diniy dástúrler hám bayramlardı tártip menen bayramlawdı basqa qáwimlerge salıstırǵanda talay ertaroq iyelegenler.
Etrusklar tastan iri-iri jaylar, gúmbezler hám arkalar qurıwdı talay erte iyelegenler, ılaydan islengen ıdıs ıdıs topıraǵına qurım aralastırganliklari sebepli olardıń ıdısları metalldan jasalǵan sıyaqlı yaltirab turǵan.
Áyyemgi Rimliklerdiń Gretsiyanı jawlap alıw etiwi Rimde greklar tásiriniń kusheytiwine alıp kelgen. Rimlikler Gretsiya qalaların basıp alǵanlarınan keyin, ózlerinen materiallıq tárepten talay aldıńǵı bolǵan xalqqa salıstırǵanda ıqtıyatlılıq menen munasábette bolǵanlar. Hátte, grek tilin, greklarning ilimin hám kórkem ónerin jigerli túrde úyreniwge kirisiwediler. Mil. avv. III ásir ortalarına kelip óz qaleiwi menen Rimge kóship kelgen grekler ózleri menen ásirler dawamında qolǵa kiritilgen ullı grek mádeniyatı jemislerin alıp kelediler hám Rim materiallıq ómiriniń barlıq tarawlarına tásir kórsete baslaydılar. Greklerdiń ádetleri hám dástúrleri, úrp-ádetleri, kiyim-kesheklari, ásbap -inventarları rimliklerdiń turmısına sińip baradı. Grekler bay rimliklerdiń balaları. tálim alatuǵın mekteplerge tárbiyashılıq etiwib, filosofiya hám aratorlıq kórkem ónerinen saboq berediler. Endigina súwret bolıp atırǵan teatrlarda aktyor bolıp xızmet etediler, arxitektura, suwretleytuǵın kórkem óner hám músinshiliktiń rawajlanıwına, kórkem ádebiyatqa baylanıslı processtiń qáliplesiwine tikkeley tásir kórsetediler.
Lekin rimlikler ellinlar mádeniyatın tolıq ózlestirip almaydılar. Olar grek mádeniyatınıń óz mádeniyatları, dástúrleri-yu, ahloq-odobiga sáykes keletuǵın táreplarnigina qabıl etediler.
Eger áyyemgi rimliklerdiń diniy ıqtıqatlarınıń qáliplesiw procesine itibar bersak, daslep etrusklarning diniy ıqtıqatlarınıń kóplegen táreplerin ózlestirip alǵanlıqların kóremiz.
Áyyemgi italiy qáwimleri, sonday-aq, rimlikler etrusk qáwiminiń shańaraq hám ruwzıger qáwendersi hayal quday vestani ilohiylashtirganlar. Sol sebepten vestaga atab Rim forumında sıyınıwxona qurılǵan.
Sonıń menen birge, áyyemgi rimlikler etrusk qáwimleriniń bas qudayı Yupiterga da ıqtıqat etkenler. Keyininen greklerdiń diniy ıqtıqatları tásiri astında óz qudayları Panteonini jaratadılar. Olar da áyyemgi grekler sıyaqlı tábiyaattıń hár bir hádiysesi, hár bir zatınıń óz qáwendersi ámeldegi degen qıyallarǵa iye bolǵanlar. Áyyemgi rimliklerdiń qudaylari Panteoni tómendegi kórinisten ibarat bolǵan. Avrora-tań jaqtısı hayal qudayı ; Amur-muhabbat qudayı ; Bellona-urıs hayal qudayı ; vakh júzimshilik, vino hám kewillishilik qudayı ; venera-báhár, keyininen muhabbat, gózzallıq hám neke hayal qudayı ; vesta-shańaraq mabudasi; viktoriya-jeńis hayal qudayı ; vulkan-órt hám órt menen baylanıslı ; bolǵan temirshilik, kásip-xunarlar qudayı ; Diana-ań hayal qudayı ; Neptun oqar suw, keyininen teńiz qudayı ; Pluton-er astı dúnyası, ólikler saltanati húkimdarı ; Saturn-eginler qudayı, dıyxanlar qáwendersi; Silvan-ormanlar hám padalar qáwendersi; Favn-otlaqlar, ósimlikler hám atızlar húkimdarı ; Flora -guller hám báhár ma'dubasi; Fortuna-táǵdir hám baxıt hayal
qudayı ; Greka-hayallar qáwendersi; Yupiter-aspan qudayı ; Furiyalar-ıntıqom hám hújdan azabı hayal qudaylar hám t.b.
Mil. avv. II ásirden baslap Rimde Shıǵıs qudaylarına sıyınıw da yoyila baslaǵan. Mısalı, Kishi Aziyada keń tarqalǵan Kibelaga, áyyemgi Egipetliklerdiń bas qudayları Osiris hám Isidaga, Iranlıqlardıń tiykarǵı qudaylarınan biri-Mitraga ıqtıqat etkenler.
Rimliklarda qudaylar hám hayal qudaylarǵa ıqtıqat sol dárejede kúshli bolǵanki, olar,, qudaylarning' qandayda bir-bir máslahátisiz hesh bir jumısqa qol urmaganlar. Rimlikler qudaylardı maqtaw etiwshi duwalar behato hám júdá anıq o'qilganda, qurbanlıq qılıw úrp-ádetleri jetilisken hám bekamukust orınlanǵanda qudaylar sig'inuvchilarning ótinishlerin xesh de qaytarmaydilar, dep o'ylaganlar.
Eramizǵa shekemdıń 60 jıllarına kelip, Rim imperiyasi salmaqli siyasiy páseńlewdi basdan keshiredi. Ásirese, Rim imperiyasining yaxudiylar jasaytuǵınlıq aymaqlarında sociallıq-siyasiy jaǵday jáne de keskinlesedi. Bul dáwirde evreyler arasında quday Yaxve qiynalganlarni qutqarıwshı qutqarıwshı /missiya/ jiberedi, degen úmit menen tolıq mısh-mısh gápler tarqaladı.
Eramizǵa shekemdıń I ásiriniń aqırına kelip Kishi Aziyanıń batıs arqalı daǵı qalalarda hám Rim imperiyasining arqa wálayatlarında quday Yaxve wáde etken missiya /xudoning arnawlı wákili-grekshe " Xristos" / kelipti degen,, súyinshi" tarqaladı hám buǵan ısengen kisiler toparı payda boladı.
Keyinirek quday jibergen wákildi Ierusalim ózge dindegi diniy xızmetkerleri xochga mixlab óltirganmish, keyininen ol úsh kúnden keyin tirilib arshi-a'loga shıǵıp ketkenmish, ol xudoga aylanıpdı, mahshar kúni-qıyamet-qoyimda taǵı qaytıp kelip, ádalattı tiklermish, ólgenlerdi qayta tiriltirib, zalımlardı jazalar mish, degen mısh-mısh gápler tez tarqala baslaydı. Eramizǵa shekemdıń 30 jıllarına kelip sheshenlik etip júrgen,, quday perzenti" Iusis Xristos /Iso payǵambar/ tuwrısındaǵı qıssalar" payda boladı. Sonday etip, Rim imperiyasi aymaqlarında jańa dinge sıyınıw -xristianlik dini yoyila baradı.
Xristianlikning asosiy mazmunı -xudoning balası, tań qalǵanday quday adam Iso Masix /Iusis Xristos/ dıń samodan jerge túsip, adamlardı dáslepki gúnádan halos qılıw ushın qiynoqlarga hám ólimge razı bolǵanlıǵı, taǵı tirilib, aspanǵa kóterilip ketkenligi haqqındaǵı táliymat bolıp tabıladı.
Xristianlik táliymatına kóre, keleshekte Isoning ekinshi márte qaytıp keliwi hám tiriler-ol óliklerdi sud etiwi kútiledi. Iso ıshqıpazlarına Iso o'gitlariga jáne onıń wásiyatlarına ámel qılıw, turmıs qıyınshılıqlarına Iso sıyaqlı shıdam beriw zárúrligi, onıń ornına keleshekte arǵı dúnyada sıylıq /mukofot/ ga erisejaklari pikiri sińirilgen.
Xristosga daslep qullar, qullikdan azat bolǵanlar, mayda ónermentler hám mayda sawdagerler ıqtıqat etkenler.
Rim imperatori Konstantin 313 jılı diniy-ıqtıqatlar erkinshegi tuwrısında edikt /qonun/ shıǵarıp xristian dinni mámleket dinine (324 jılı ) aylantıradı. Eramizǵa shekemdıń Iv ásirinde xristianlik keń tarqalǵan bolsa -de áyyemgi mádeniyat hám ideologiya sońǵı Rim imperiyasining materiallıq hám siyasiy turmısına kúshli tásir kórsetiwde dawam etedi.
Rim mámleketiniń áskeriy qudıretiniń asıp barıwı hám ullı bir mámleketke aylanıwı jámiyet turmısı, sonday-aq, filosofiya, aratorlıq, kórkem óner hám ádebiyattıń rawajlanıwına óz tásirin kórsetpey qalmadı. Húkimet tepasiga kelgen aristokratlar óz poziciyaların bekkemlew maqsetinde óz máplerin qorǵaw etiwshi jańa ideologiyanı jaratılıwma ıntıladı hám áyyemgi grek mámleketliligindi bekkemlewde zárúrli rol oynaǵan grek filosofiyasına shaqırıq etediler. Nátiyjede húkimran klass wákilleriniń máplerin Qorǵaw etiwshi ideologiyalıq táliymatlar vujudga kela baradı.
Eger áyyemgi Rimdiń sap filosofiyalıq táliymatlarına itibar bersak, áyyemgi grek filosofları Demokrit hám Epikurlarning atomistik teoriyasın úyreniw hám rawajlandırıw basqa filosofiyalıq táliymatlarǵa salıstırǵanda talay ayqın kózge taslanadı. Áyyemgi grek filosofiyası daǵı atomistik teoriyanı Rimlik shayır hám filosof Tit Lukretsiy Gereń /mil. avv. 98-55 jıllar/ óziniń 6 baptan ibarat,, Buyımlardıń hosiyati" atlı shıǵarmasında jáne de rawajlantıradı.
Ol óz poemasida Demokratiyalıq hám Epikur filosofiyasın lotin tiline qosıqiy usılda bayanlaıp beredi. Lekin bul táliymattı ápiwayı tariyplab bermeydi, bálki dúnyanıń dúzilisi haqqındaǵı atomistik teoriyaǵa toqtalıw menen birge filosofiyanıń basqa máselelerine de toqtalıp ótedi.
Lukretsiy óz poemasida pútkil bolmıstıń tek ǵana atomlar hám sheksiz boslıqtan ibaratlıǵı, máńgi atomlar hesh qashan pútkilley joǵalıp ketpewi hám jańatdan payda bolmawi, atomning beto'xtov háreket etiwi nátiyjesinde quramalı elementlardıń payda bolıwı, tábiyaat turaqlı ózgerip tazadan -jańa dúnyalardıń payda bolıwı, biziń kózimiz kórip turǵan kosmik sistemadan, yaǵnıy jer quyash, ay hám planetalar -ol behisob juldızlardan tısqarı sheksiz keńislik taǵı basqa san-sansız quyash sistemaları da bar ekenligi álemde júz berip turatuǵın barlıq hádiyseler óz ishki nizamlıqları tiykarında júz beriwin aytıp ótedi.
Sonıń menen birge shıǵarmada ruxlanıw hám jan máselelerine insannıń óz sezimleri arqalı ob'ektiv dúnya jáne onıń waqıyaların bilip alıwı múmkinligine, jerdiń payda bolıwı, turmıstıń tuwılıwı masapalariga toqtalıp ótedi. Onıńsha, tábiyaat tariyxınıń dáslepki basqıshlarında payda bolǵan jonivorlarning birparaları turmıstıń salmaqli sharayatlarına shıdam beraolmasdan qaytıs bolǵan, tek ǵana quwatlıları hám shıdamlılarigina tiri qalǵan. Sanalı janzat esaplanǵan insanǵana barlıq jonivorlardan keyin dúnyaǵa kelgen. Dáslepki adamlar ózleriniń házirgi áwladları sıyaqlı bárkámal bolmaǵanlar, nızam -qaǵıyda, shańaraqtıń neligin bilmagan, haywanlar sıyaqlı óz jaǵdayında turmıs keshirganlar, tábiyaattıń hádiyseleri hám ózlerinen kúshlilew bolǵan haywanlardan ózlerin qorǵaw ete almaǵanlar. waqıtlar ótiwi menen shańaraq payda bolǵan, órttan paydalanıw payda bolǵan. Nátiyjede adamlardıń turmısı jeńillesa barǵan, birgelikte kún keshira baslaǵanlar.
Áyyemgi Rim ruwxıy mádeniyatınıń tiykarǵı elementlerinen biri esaplanǵan ádebiyat birinshi náwbette áyyemgi italiy qáwimleri xalıq awızsha ijodi úlgileri, tiykarında, ekinshi náwbette bolsa áyyemgi grek ádebiyatınıń tásiri astında qáliplesken. Kóplegen Rim jazıwshılarınıń dóretpelerinde áyyemgi grek shayırları hám dramaturglarining tásiri sezilib turadı.
Áyyemgi rimlikler qadiTiykarǵı bas betlar goaravetisyan. ru- Gózzallıq hám tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni haqqında hayallar jurnalı
Gretsiya haqılı túrde Rossiyalıq sayaxatshılar ushın plyaj hám oqıw dem alıw ushın ardaqlı orınlardan birine aylandı. " Hámmesi bar" mámleket bay mádeniyatqa iye, onıń túbirleri ásirler hám mıń jıllıqlarǵa barıp taqaladı. Áyne sol waqıtta Gretsiyanıń zamanagóy mámleket tili tuwıldı, ol jaǵdayda o'lmas Gomer, " Iliada" hám " Odisseya" avtorı óz dúrdanaların jarattı.

2. Tariyx hám zamanagóylıq


Grek tilindegi birinshi jazba estelikler eramızdıń baslanıwınan talay aldın jaratılǵan yangi dáwir- ishinde XIv-XII ásirler. Olar Minoan tsivilizatsiyasi dáwirinde Krit atawında payda bolǵan Cretan-Mycenaean buwınlarında jazılǵan.
Grek álippesi eramızǵa shekemgi vIII-vII ásirlerde azmaz keyin payda bolǵan. Finikiyaliklar jazıwına tıykarlanıp, grek jazıwı bolsa kesh Rim imperiyasi dáwirinde óziniń joqarı shıńina shıqtı. Áyne sol waqıtta grek tilin biliw imperiyaning hár qanday oqımıslı xalqı ushın májburiy esaplanǵan hám Áyyemgi Rimde sóylesiwshi lotin tili grek tilinen kóp qarız alǵan.
Áyyemgi grek tili grammatikası júdá quramalılıǵı menen ajralıp turardı. Ol kóplegen old qosımshalar, bóleksheler hám almasıqlar menen ajralıp turardı, atlar úsh xilda azayǵan hám peyil zamanlar sisteması júdá shálkes tuyulardi. Grekistonning zamanagóy mámleket tili talay ápiwayı kórinedi jáne onıń birpara grammatik tiykarları orıs tiline uqsaydı.

Til tariyxı


Kúygen ılay taxtalarda grek tilindegi eń áyyemgi jazıwlar 20 -ásir baslarında Kritdagi Knossos sarayı qarabaxanaları, keyinirek bolsa Grekiston materikida tabılǵan. Bul sızıqlı dep atalıwshi heceli jazıw edi. Tabletkalar Kritda 1450 jılda Minoan tsivilizatsiyasi joq etilgeninen keyin payda bóle basladı. Keyin aralni axeylarning kem rawajlanǵan, biraq qabıl etiwshi qáwimleri iyelegen, basqa kórkem óner hám kónlikpeler qatarında olar minosliklardan ózleriniń jazıw usılların qabıl etkenler.
Eń áyyemgi jazıwlar eramızǵa shekemgi 750-jıllarda, Miken tsivilizatsiyasi páseńlewge dus kelgeninen hám Troya ústinen qazanılǵan jeńisten keyin payda bóle baslaǵan. Áyne sol waqıtta Gomer, keyin bolsa Gesiod jasaǵan dep ishoniladi.
Klassik dáwirde Afina basqa qalalar arasında sonday siyasiy hám materiallıq abırayǵa iye boladiki, eramızǵa shekemgi Iv asirdegi Attika sóylesimi hesh bolmaǵanda grek nasri ushın ayriqsha standartqa aylanadı.
6 -asirde grek tiline aylandı rasmiy til vizantiya imperiyasi. Kóp ásirler ótip, ishki máseleler sebepli zaiflashgan, islam shıǵısınıń turaqlı basımı astında hám batıstan atanaqshılar tárepinen qamal etilgen jaqtı vizantiya 1453 jılda túrkler Konstantinopolni basıp alǵanında, aqır-aqıbetde quladi. Materik hám atawlar daǵı vizantiya múlkiniń úlken bólegi franklar hám venetsiyaliklarning qadaǵalawı astında bolǵan, keyin bolsa ol erga da ketken. Osmanlı imperiyasi. Xv asirde ushın Batıs Evropa Oyanıw dáwirdiń eń zárúrli ásirlerdi jaqınlasıp atır hám kóp ásirlik moyinturug'ning sayası grek tilinde sóylesiwshi dúnyaǵa tústi.
Zamanagóy Grekiston mámleketi 1821 yilgi revolyuciyadan keyin ǵana tikleniwdi basladı. Tildiń jasalma oylap tapqanı hám kiritiliwi zamanlaslar ushın júdá mánisiz bolıp tuyulishi múmkin, biraq túrklerge qarsı revolyuciya rejesin islep shıqqan 18-ásir aqırı hám 19 -ásir basları daǵı grekler ushın bul eń ámeliy xarakter degi másele edi.
Sońǵı ásirlerde grek tili dúnyanıń kópshilik tillerine qaraǵanda kemrek ózgerganiga qaramay, ámelde ótken zamanǵa bunday tupten qaytıw múmkin emes edi. Korais reforması, onıń sózlerine kóre, zamanagóyni baylanıstıratuǵın " orta yo'l" ni tabıwdan ibarat edi. so'zlashuv qadimgi grek tili principlerı menen. Sonday etip, áyyemgi grek tiliniń grammatika hám sózligin saqlap qalǵan, zamanagóy aytılıw menen uyqaslasqan " sof" grek tili yamasa " kafarevus" payda boldı.
grek álippesi
Kirill álippesi kelip shıqqan grek álippesi hám etrusklar hám rimlikler hám lotin jazıwı arqalı eramızǵa shekemgi 8-asirde qollanila baslandı. Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, grekler onı Finikiyaliklardan alǵanlar hám unlilarni qosıw arqalı óz tillerine maslasqan.
A
Alfaα
alfaalfaN
nuν
nuyalang'ochB
betaβ
betabetaΞ
Xiξ
xixiG
Gammaγ
gammagammaO
Omikrono
omikronomikronΔ
Deltaδ
deltadeltaP
Piπ
pipiE
Epsilonε
epsilonepsilonP
Rhoρ
rhoroZ
Zetaζ
zetazetaΣ;
Sigmaσ
sigmasigmaH
hám basqalarη
hám basqalarbuT
Tauυ
tautauΘ
Tetaθ
tetatetaY
Upsilonυ
upsilonupsilonI
Jatai'
jatayotaF
Phiφ
phifiK
Kappaκ
kappakappaX
Chiχ
chiheΛ
Lambdaλ
lambdalambdaΨ
psiψ
psipsiM
Muμ
mumuΩ
Omegaω
omegaomega
Zamanagóy zamanagóy grek tili eki tiykarǵı túrde ámeldegi: demotik " xalıq tili" dep atalatuǵın ulıwma grek kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám sóylesiw tili formasında hám aymaqlıq dialektlarda. Qapırıqotika geyde xalıq tili dep ataladı. Ásirese, “xalq” termini keńlew mániste, yaǵnıy tildiń barlıq janlı, kitapiy bolmaǵan formalarına, dialektlerge shekem qollanılıwın esapqa alsaq, bul logikaqa tuwrı keledi. Kópshilik grek regionları ózleriniń jergilikli sóylesimlerine iye, birpara orınlarda júdá anıq. Zamanagóy grek tilinde dialektler hesh qashan jazılmaydı, tek kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerde qaharmanlardıń tikkeley sóylewin etkazish ushın paydalanilmaydi. Bunnan tısqarı, pútkil mámleket boylap tálim sistemasınıń oraylastırılǵanlıǵı hám televidenie hám radioning tarqalıwı az-azdan óz wazıypasın atqarıp, grek tilin barǵan sayın kóbirek birlestirmoqda.
Grekistonda uzaq waqıt dawamında Qapırıqotiki xalıq tili hám Kafarevusning arxaik kitapiy tili qasında jasap kelgen, bul grek tilin uyreniwshiler ushın úlken qıyınshılıqlar tuwdırgan. 1976 jılda shıǵarılǵan húkimet sheshimi menen Qapırıqotica retinde engizildi Tema boshlang'ich hám tómen klaslarda o'rta mektep. Orta mektepte, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarıda ta'lim mákemeleri 1982 jılǵa shekem Kafarevus til predmeti retinde oqıtılǵan hám oqıtıwdıń ózi Kafarevusda alıp barılǵan. 1982 jıldan beri bilimlendiriw tarawında, basqa barlıq tarawlarda bolǵanı sıyaqlı, Qapırıqotika grek mámleketi tiliniń birden-bir forması retinde nızamshılıq akti menen tastıyıqlanǵan.
Gretsiyanıń rásmiy tili - grek tili yunonlar ózleri ellin dep ataydılar. Bul eń áyyemgilerinen biri yozma tiller tinchlik. Bul áyyemgi grek tilinen kelip shıqqan bolıp, ol basqa Evropa xalıqlarınıń tilleri hám mádeniyatına - filosofiya, pán, medicina tili, Jańa Ahd tili hám kóplegen pravoslav jazba esteliklerine sezilerli tásir kórsetdi. Zamanagóy rásmiy hám áyyemgi grek tilleri orıs hám áyyemgi slavyan tilleri sıyaqlı bir-birinen parıq etedi. Gretsiya xalqı álippeni saqlap qalıwdı, eng lug'at, kóplegen grammatika qaǵıydaları, lekin bir neshe mıń jıllar dawamında onıń dawısı hám kóplegen qásiyetleri sezilerli dárejede ózgergen, sonday-aq vizantiya imperiyasi va Osmanlı istilosi, shunung ushın zamonaviy greklar qadimgi grek tilinde jazılǵan tekstlerdi jaman túsinedi.
Birinshi jazıwlar qadimgi grek miloddan aldınǵı 8-asrga tiyisli. Rim imperiyasining gullagan dáwirine kelip, til basqa mámleketler arasında eń keń tarqalǵan edi. Grek álippesi payda bolǵan Finikiya tiline tiykarlanǵan hám 24 háripten ibarat. Ol orıs tiliniń qáliplesiwine tikkeley bolmaǵan tásir kórsetip, áyyemgi slavyan tiliniń jazba tilin jaratıw ushın tiykar bolıp xızmet etdi.
3. Gretsiyada jasawshı adamlar
Hár qanday mámlekettiń tili haqqında sóylewden aldın, bul tilde sóylesiwshi xalqiga toqtalıp ótiw kerek. Gretsiyada ulıwma xalıqtıń 96% grekler bolıp tabıladı. Ilgeri olardı ellinlar dep atawǵan.
Bul xalıq júdá áyyemgi, eramızǵa shekemgi eki mıń jıl aldın, olar zamanagóy Gretsiya aymaǵında jasaǵan. Proto-grek qáwimleri pelasglarning jergilikli xalqın ózlestirdiler. Ullı grek civilizatsiyası tariyxı baslandı.
Áyyemgi ellinlar mádeniyatınıń gullagan dáwiri eramızǵa shekemgi v asirde baslanǵan. Grekler dúnyaǵa insaniyat ushın kútá úlken baylıq berdiler. Sonday-aq, asa logikalıq hám ıqsham, chiroyli til. Ol jaǵdayda ańızlar, qosıqlar, qosıqlar, filosofiyalıq qollanbalar jazılǵan. Gretsiyada qaysı tilde soylesiledi? Biz tómende úyrenemiz.
Grek tiliniń áyyemgi tariyxı
Egey teńizi aymaǵında jasaǵan qáwimler ellin tilinde soylesgen. " Grekshe" atı qaydan payda bolǵan? jáne bul júdá abıraylı ellin qáwimi atınan júz boldı, ol " grek, gresi" dep atalǵan. Olardıń ózleri hesh qashan ózlerin sonday dep atawmaǵan jáne bul Gretsiya emes, bálki Hellas edi.
Hind-evropa túbirlerine iye. Biraq, sol waqıtta tillerdiń assimilyatsiyasi qashannan berli júz bergen edi. Hind-evropa tiykarına qaramay, grek tilinde semit, parsı hám sanskrit ızların tabıw múmkin.
Til rawajlanıwınıń birinshi basqıshı áyyemgi ellinlarning jazıwdı iyelewge háreket etiwleri edi. Onıń ushın olar Minoan jazıwınan (Linear B) paydalanǵanler.
Grek álippesi tariyxı Minoan jazıwı júdá qolaysız bolıp shıqtı. Jazıw tolıq rawajlana almadı. Grekistonda birinshi bolıp álippeden jazıw ushın paydalanıwdı Finikiya sawdagerleri baslaǵan.
Birinshi álippe eramızǵa shekemgi 9 -asirde payda bolǵan jáne bul formada shama menen 8-asrgacha ámeldegi bolǵan. Yaǵnıy ellin álippesi Finikiya tili hám jazıwı tiykarında rawajlanǵan.
Ájepsi sonda, biz bir waqtıniń ózinde dawıslı hám dawıssızlardı grek tilinde tabamız. Ellinlar Finikiya háripleriniń fonetikalıqasini ózgertirip, dawıstı óz tillerine ótkerdiler. Áyyemgi grek tiline kelsek, onıń ilgeri qanday kórinisin kórsetetuǵın bir neshe mektepler bar. Geyparalar " b" hárıbin orıssha " b" - betta, basqaları bolsa " v" - vitta dep oqıydılar.
Zamanagóy grek álippesi 24 háripten ibarat. Sonı da atap ótiw kerek, lotin hám kirill álippeleri naǵız ózindan qáliplesken. Grek álippesi kóplegen basqa tiller ushın úlgi, tiykar boldı.
Gretsiyanıń rásmiy tili
Áyyemgi grekshe zamanagóy tilge júdá uqsas, biraq bul uqsawlıqtı, mısalı, orıs hám shirkew slavyanlari menen ańsatǵana salıstırıw múmkin. Awa, grekler ózleriniń áyyemgi tillerin túsiniwedi. Biraq olar ushın bul qashannan berli gónergen.
Házir Gretsiyanıń rásmiy tili qaysı? Tuwrısıda, bul áyyemgi grekshe emes. Bul til zamanagóy grek tili bolıp tabıladı. Ol óz gezeginde kórkem ádebiyatqa baylanıslı, sóylesiw hám jergilikli dialektlerge bólinedi. Gretsiyada qaysı tilde sóylesiwin túsiniw kerekpe? Birpara atawlarda, mısalı, Kritda eki til ámeldegi: biri Gretsiya boylap tarqalǵan rásmiy til, ekinshisi bolsa jergilikli dialekt. Sonday etip, Gretsiyada qaysı til rásmiy til ekenligi anıq - bul zamanagóy grek tili (Qapırıqotica).
Zamanagóy grek tiliniń qásiyetleri
18—19 -ásirlerde fonetikalıqada transformaciya baslandı. Jańa grek tili payda boldı. Ózgerisler birinshi náwbette unlilarning aytılıwına tásir etdi. Dawıslardıń uzınlıǵı hám qısqalıǵı aldınǵı mánisin joǵatdı. Hár túrlı aksanlar da qısqartirildi - ótkir hám zerikarli.
IN ish sisteması soddalashtirish da bar edi - dativ jumısı joq etildi. Lost Infinitive ǵayıp boldı. Bolqon tilleri zamanagóy grek tiline úlken tásir kórsetdi.
Slavyan, turkiy hám romaneskning jańa qatlamları menen bir qatarda áyyemgi grek tilindegi arxaizmlar eli bar. Bunı hár qıylı arnawlı jergilikli dialektlar da tastıyıqlaydı, olar tómende talqılaw etiledi.
Grekler qanday dialektlarda sóylesiwedi?
Tiykarǵınan putaqlar hádiysesi umumiy til juda keń tarqalǵan. Bul áyyemgi grek tilinde de bolǵan. Oynadi alohida rol orollar hám kontinentler degi qala -polislarni birlestiruvchi aral mámleketi retinde. Rawajlanıw dawamında bul dialektler ózgerip bardı. Biraq soǵan qaramay, bir neshe túpkiliklilerin ajıratıp kórsetiw múmkin, olardan qaysı bolıp tabıladı mániste zamanagóyları da payda bolǵan :
Ion dialektı (Gerodot tárepinen jazılǵan ). Ekinshi qabattaǵı bólme. Dárian. Aeolian. Grekistonda qaysı rásmiy til zamanagóy grek til
ekenligin anıqladik. Biraq, onıń túrleri de bar: kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám regionlıq dialektler.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı til kafarevusa (klassik attika dialektiniń dawamı ) hám qapırıqotika (Oraylıq Grekiston yamasa xalıq dialektleri tiykarında ) ga bólinedi.
Zamanagóy Gretsiya dialektları :
Ponti tili (Ponti). Bul ózgertirilgen grek tili bolıp, ol materikdan turkiy tillerdiń bar ekenligi, sonıń menen birge, birpara dawıslardıń aytılıwı menen ajralıp turadı. Tsakonskiy (Novolakonskiy). Ilgeri Lakoniya dep atalǵan sparta sóylesiminiń jańa rawajlanıwı.
Kórinip turıptı, olda, kóplegen sóylesimler ámeldegi, biraq baribir Gretsiyada qaysı til keń tarqalǵan, yaǵnıy barlıq grekler túsinetuǵın til. Mektepte ellin tili uyretiledi. Aslini alǵanda, ol qapırıqotik (xalıq tili, kósheden), lekin kórkem ádebiyatqa baylanıslı til menen bayıtılǵan.
4. Áyyemgi grek hám zamanagóy grek
Turk moyinturug'i qısıwı astında grek tili tolıq táqip etilmegen sonda da, abıraylı bolıp qalmaǵan, qosımshasına jergilikli dialektler hám qosımshalar da aralasıp ketken. hám tez arada grekler ózleriniń milliy qásiyetlerin az-azdan joǵatayotganliklarini angladilar. Sonday etip, 19 -asirde Gretsiya tariyxı, mádeniyatı hám dástúrlerinede jańa betler jaratmoqchi bolǵan ǵárezsizlik tárepdarları háreketi rawajlandi.
Sol waqıtta grekler ekige bólingen edi. Millettiń bir bólegi xijra etdi, bir bólegi turk tásirine berilip ketti hám Gretsiyanıń kóp xalqı qońsılas mámleketlerden kelgen emigrantlar edi. Sonlıqtan, kóplegen sóylesimler bar edi: geyparaları áyyemgi grek tilin biliwlerin saqlap qalǵanlar, basqaları bul tildi turkcha menen aralastırıp jiberiwgen, basqaları óz watanlarınan " alıp kelgen" pát menen sóylesiwgen. Óz-ara túsiniwdi qáliplestiriw ushın, umumiy til, hám jergilikli ańlar bul mashqala ústinde boshqotirma basladı. Eki variant bar edi: vizantiya Koinega qaytıw yamasa odan da uzaǵıraqqa barıw hám klassik dáwirdiń Attika sóylesiminde sóylew. Kóp tartıs-tartıslar hám oy-pikirlerden keyin, áyyemgi til júdá gónergenligi málim boldı zamonaviy dúnya. Biraq kóp ásirlik dástúrler menen baylanısıw qálewi úlken edi, sol sebepli tiykarınan eki til bar edi: klassik kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám ápiwayılastırılgan sóylesiw.
Kafarevus hám Qapırıqotika
Nátiyjede jámiyet lingvistik aǵıslarǵa bolınıp ketti. Milliy mádeniyat tárepdarları " Kafarevus" ni - koine grammatik normalarına tiykarlanǵan zamanagóylashtirilgan tildi maqtawdı. Ol " sof", klassik, kórkem ádebiyatqa baylanıslı dialekt esaplanadı.
Oqımıslı adamlarǵa ápiwayı sóylesiw grek tilin " ozıniki" dep esaplaǵan keń xalıq kópshiligi qarsılıq kórsetdi. Ol " Demotiki" atınıń aldı. Grekler ortasındaǵı til tartısları sonshalıq kúshli ediki, hátte kóshe ıs taslawlarına da jetip keldi. Tek 1976 jılda húkimet Qapırıqotikaning artiqmashliǵin rásmiy tán aldı hám ol mámlekettiń rásmiy tiline aylandı. Biraq siz ele da Kafarevusning joqarı usılında ushırasıwdı ábzal kórgen ǵarrı grekler menen gezlesiwińiz múmkin.
Grek tilindegi sóylesimler hám aytılıw
Eger házir Gretsiyada qaysı tilde sóylewayotgani haqqında gápiradigan bolsaq, grekler ele da kóp dialektlarǵa iye. Tiykarınan, parq aytılıwda ajralıp turadı, biraq bul hár bir sózdi o'nlab fretsda aytıw kerek degeni emes. Gretsiyanıń qálegen aymaǵında zamanagóy grek tili de túsiniledi ingliz tili tushunish hám prim Britaniya, hám sóylew amerikalıqlar " pákligi" haqqında az pikir.
Bunnan tısqarı, sırt ellikler grek tilinde kóbinese qorqıwadi katta áhmiyetke ega aksentga iye. Haqıyqattan da, ilgeri bir sózdi tuwrı búydew ushın úsh túrdegi stressti túsiniw, hátte eki túrdegi umtılıwlardı parıqlay alıw kerek edi. Biraq keyinirek bul normalardıń barlıǵı ápiwayılastırıldı hám nátiyjede olar rásmiy pútkilley biykar etildi. Búgingi kúnde Gretsiyada bir pát belgisi hám diaeresis (hárip birikpesin ajıratıwshı ) isletiledi.
Rásmiy grekshe
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, Gretsiyada rásmiy túrde olar Qapırıqotiki zamanagóy grek tilinde soylesediler. Aytqansha, ol Kipr Respublikasında rásmiy shaxs retinde tán alınǵan. Planetamizning 15 millionnan artıq xalqı grek tilin ana tili dep biliwedi.
Grek tilin úyreniw qıyınma?
Házirgi kúnde ellin tili dúnyada ásirese ataqlı, dep búydew qıyın. Biraq soǵan qaramay, kóp adamlar baslaw ushın, mısalı, grek tilinen sabaq aladılar Jańa turmıs Gretsiyada yamasa túp nusqada áyyemgi ádebiyat menen tanısıń.
Bunnan tısqarı, Grekiston tilin uyreniwshiler tekǵana maqsetlerge, bálki jónelislerge de iye: zamanagóy grek tili baylanıs ushın, áyyemgi grek tili bolsa áyyemgi dóretpelerdi oqıw ushın kerek. Álbette, zamanagóy grek tilin sırt ellikler ushın úyreniw hám shınıǵıw qılıw talay ańsat. Biraq tariyxga bolǵan qızıǵıwshılıqıńız shegarasız bolsa, ol jaǵdayda siz bir jıllıq qızǵın miynette áyyemgi tildi ańsatǵana ózlestiriwińiz múmkin.
Sonday etip, orıs adamına grek tilin úyreniw qıyınma degen sorawǵa awa yamasa joq dep juwap beriw múmkin emes. Bulardıń barlıǵı studenttiń qızıǵıwshılıqı hám múmkinshiliklerine, sonıń menen birge, oqıtıwshınıń pazıyletlerine baylanıslı. Ortasha kúndelik baylanısıw ushın zamanagóy grek tilin altı ay ishinde úyreniw múmkin.

Paydalanilgan adebiyatlar


1.Toshkent. “Ozbekiston”. 2008. -40 b. (ozgartirish va qoshimchalar bilan).
2. Ozbekiston Respublikasining «Soliq kodeksini tasdiqlash togrisida»gi Qonuni. 2007 yil. 25 dekabr. (ozgartirish va qoshimchalar bilan).
3.Ozbekiston Respublikasining «Budjet kodeksi». 2013 yil. 26 dekabr.
4.Ozbekiston Respublikasining «Davlat budjetining gazna ijrosi togrisida»gi Qonuni. 2004 yil.26 avgust. (ozgartirish va qoshimchalar bilan).
5. Ozbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya taminoti togrisida»gi Qonuni. 1993 yil. 3 sentyabr. (ozgartirish va qoshimchalar bilan).
6. Ozbekiston Respublikasining «Fuqarolarning davlat pensiya taminoti togrisida»gi Qonuniga hamda Ozbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga ozgartish va qoshimchalar kiritish haqida Ozbekiston Respublikasining Qonuni. 2010 yil 26 noyabr. (ozgartirish va qoshimchalar bilan).



Yüklə 41,37 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə