6
texnoloji prosesləri, nəzarəti, idarəetməni, buraxılan
məhsulların keyfiyyətini və s. təyin etmək mümkün
deyil.Müasir cəmiyyətdə də ölçmələrin əhəmiyyəti çox bö-
yükdür.Ölçmələrin rolu xüsusən yeni texnikanın tətbiqində,
elektronikanın inkişafında, avtomatlaşdırmada, atom ener-
getikasında, kosmik uçuşlarda və s. daha da artmışdır. Dəqiq
ölçmələr dəfələrlə fundamental kəşflərin edilməsində böyük
rol oynayır.
İldən-ilə
ölçmənin
rolu
və
əhəmiyyəti
yüksəlir.Müasir metodlardan istifadə edərək alimlər
maddələrin tərkibini dəqiq ölçürlər. Ölçmələr bir çox
insanların əsas peşəsidir (texniki nəzarət şöbələrinin,zavod
laboratoriyalarının və sınaq mərkəzlərinin işçiləri).Ölçü işi
hədsiz
böyükdür
və
hələ
açılmayan
ehtiyatlara
malikdir,onun istifadə edilməsi texniki tərəqqinin həyata
keçirilməsinin həlledici şərtlərindən biridir.
1.
ÖLÇMƏLƏR VƏ ÖLÇMƏ SISTEMLƏRI
HAQQINDA MƏLUNAT
1.1. Əsas anlayışlar və təriflər
Fiziki kəmiyyətin qiymətinin təcrübə yolu ilə xüsusi
texniki avadanlığın köməyi ilə tapılmasına ölçmə
deyilir.Ölçmənin əsasını iki fiziki kəmiyyətin müqayisəsi
təşkil edir: ölçülən və məlum. Müqayisə olunan
kəmiyyətlər bircinslidir, yəni eyni fiziki təbiətə malikdirlər.
Ölçmə - ölçülən fiziki kəmiyyəti qanunlaşdırılmış
vahidlərlə ifadə etmək məqsədilə onun bircins kəmiyyət
şkalası ilə müqayisə olunma prosesidir.Ölçmə mürəkkəb
7
anlayışdır,onun analizi üçün əsas struktur elementlərini
araşdırmaq zəruridir. Bu elementlərə: ölçmənin məqsədi,
tədqiqat obyekti və onun modeli,aprior informasiya, ölçülən
kəmiyyət, ölçmə vasitəsi (avadanlıq), nəticə və ölçmə xətası
aiddir.
Ölçmənin məqsədi ölçməyə olan tələbatları təyin
edir. Ölçmə hər hansı məqsəd üçün aparılır. Tədqiqat
(ölçmə) obyekti təbii və ya texnoloji mühitə malik real fiziki
obyektdir. İnsanın tədqiqat obyekti ilə təması ancaq
obyektin modeli əsasında olur.
Obyektin modeli obyektin verilən məsələ üçün əhə-
miyyət kəsb edən xassələrini əks etdirən nəzəri-fiziki və
riyazi konstruksiyadır. Model ölçmə məqsədinə uyğun
olaraq qurulur və bunun üçün obyekt və ölçmə şəraiti
haqqında aprior informasiyadan istifadə olunur.
Aprior informasiya – ölçmənin effektivliyini təmin
edən amillərdən biridir. Aprior informasiyasız ölçmə
mümkün deyil. Bu informasiya maksimum olduqda (ölçülən
kəmiyyətin qiyməti məlum olduqda) ölçmə lazım deyil.
Aprior informasiya ölçmələrin alına biləcək dəqiqliyini və
effektivliyini müəyyən edir.
Ölçülən kəmiyyət obyektin modelinin xüsusiyyətini
əks etdirən və ölçmənin köməyi ilə qiymətinin tapılması
zəruri olan sabit parametrdir.
Ölçmə
vasitəsi
ölçmələrdə
istifadə
olunan
normallaşdırılmış metroloji xassələrə malik texniki vasitə
kimi müəyyən olunur.
Ölçmənin nəticəsi fiziki kəmiyyətin ölçmədən alınan
qiymətlər çoxluğudur.
8
Ölçmənin tənliyi ölçmənin formalizə olunmuş
yazılışına deyilir və təcrübi verilənlərlə ölçmə nəticəsi
arasındakı əlaqəni ifadə edir.
Ölçmə nə qədər dəqiq aparılarsa da, həmişə müəyyən
xətaya malik olur.
Ölçmə xətası ölçülən kəmiyyətin
həqiqi qiyməti ilə ölçmə nəticəsi arasındakı fərqə deyilir.
1.2. Ölçmə sistemlərinin təsnifatı
İstənilən ölçmə sistemləri, onların funksional
imkanları, texniki parametrləri və xarakteristikaları
əhəmiyyətli dərəcədə tədqiqat obyekti ilə müəyyən olunur.
Müasir ölçmə sistemlərinin strukturaları çox müxtəlifdirlər ,
tez inkişaf edirlər və həll edilən məsələlərdən asılıdırlar.
Yerinə yetidikləri funksiyalardan asılı olaraq ölçmə
sistemləri şərti olaraq üç əsas növə ayrılır: ölçmə və
informasiyanı yadda saxlama ölçmə sistemləri (bu sistemləri
düz təyinatlı ölçmə sistemləri də adlandırmaq olar );
nəzarət-ölçmə (avtomatik nəzarət) və teleölçmə sistemləri.
Ölçmə sistemlərinə həm də obrazları tanıma və texniki
diaqnostika sistemləri də aid edilir.
Ölçmə kanallarının sayına görə ölçmə sistemləri bir-,
iki-, üç- və çoxkanallı (çoxölçülü) sistemlərə ayrılırlar.Birgə
və
müştərək ölçmələr üçün adətən çoxkanallı ,
approksimasiyaedici sistemlər istifadə edilir.
Hal-hazırda düz təyinatlı ölçmə sistemləri daha
sürətlə işlənilir və inkişaf etdirilir.Belə sistemlərin əsas
xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, onlar müxtəlif fiziki
kəmiyyətləri ölçmək üçün proqram üsulu ilə yenidən qurula
9
və ölçmə rejimini dəyişə bilirlər.Bu zaman aparat hissədə
dəyişiklik ətməyə ehtiyac qalmır.
Düz təyinatlı ölçmə sistemlərini şərti olaraq
aşağıdakı növlərə ayırırlar:
-informasiya-ölçmə sistemləri (İÖS). Bu sistemlər
ölçmə-informasiya sistemləri də adlanırlar.
-ölçmə-hesablama kompleksləri (ÖHK);
-virtual informasiya-ölçmə cihazları (və yaxud
kompyuter-ölçmə sistemləri).
Bunlardan əlavə ölçmə sistemlərinin (ÖS) digər
növləri də mövcuddur: multiplikasiya edilmiş ÖS; təsadüfi
proseslərin ehtimallarının paylanma parametrlərini ölçən
sistemlər; korrelyasiya ÖS; spektral ÖS.
Ölçülən kəmiyyətlərin sayı çox böyük olmadıqda
(20-dən kiçik) bəzi hallarda çoxsaylı ölçmə nöqtəli sistem
əvəzinə multiplikasiya edilmiş ÖS-dən istifadə edilir.Belə
ÖS-lər ümumi nümunəvi ölçü və bir ədəd informasiyanı
təsviretmə qurğusu vasitəsilə birləşdirilmiş bir kanallı
ölçmə sistemlərinin toplusundan ibarətdir. Multiplikasiya
edilmiş ÖS –lərdə açıcı müvazinətləndirmə üsulundan
istifadə
edilməsi
ölçmə
kanalında
kommutasiya
elementlərindən istifadə edilməməsi imkanını yaratmışdır.
Bütün ölçmə kanalları üçün bir ədəd informasiyanı
təsviretmə vasitəsi işlədildiyindən belə ÖS-lər nisbətən sadə
olur.
Təsadüfi kəmiyyətlərin və proseslərin statistik
analizindən elm və texnikanın ,demək olar ki, bütün
sahələrində geniş istifadə edilir. Bu zaman stasionar erqodik
proseslər mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Dostları ilə paylaş: |