10
Stasionar təsadüfi proseslər elə proseslərə deyilir ki,
onların qrup ehtimal xarakteristikaları zamandan asılı
olmur.Belə ki, t arqumenti əvəzinə t + τ qəbul etdikdə
həmin xarakteristikalar dəyişmir.
Qeyri-stasionar
təsadüfi
proseslərin
ehtimal
xarakteristikaları zamandan asılı olur.
Erqodik təsadüfi proseslər elə proseslərdir ki, onların
ehtimal xarakteristikaları istənilən qədər vahidə yaxınlaşan
ehtimalla bir realizasiyanın zamana görə orta qiymətini
tapmaqla təyin edilə bilər.Ölçmə prosesində tədqiq edilən
təsadüfi proseslərin elektrik gərginliyi və ya cərəyanı ilə
təqdim edildiyi
qəbul edilir
Təsadüfi proseslərin ehtimallarının paylanma qanunu
daha
universal
xarakteristika
sayılır.
Ehtimalların
paylanmasının birölçülü inteqral qanunu və yaxud inteqral
funksiyası tədqiq edilən X(t) təsadüfi prosesinin verilmiş
cari (-
) səviyyəsindən aşağıda yerləşmə
ehtimalları ilə təyin olunur.Korrelyasiya funksiyası təsadüfi
prosesin zamanın müxtəlif anlarındakı qiymətləri arasında
əlaqənin dərəcəsini xarakterizə edir.
Spektral analiz sistemləri ölçülən kəmiyyətlərin
spektral xarakteristikalarını təhlil etmək üçündür.Ölçmə
vasitələrinin köməyilə təsadüfi prosesin bir realizasiyasını
tədqiq edərkən bu realizasiyanın cari spektri alınır.
Cari spektrin özü də təsadüfi kəmiyyətdir.Ona görə
də təsadüfi prosesi xarakterizə etmək üçün gücün spektral
sıxlığı və ya gücün spektri kimi – qeyri-təsadüfi
funksiyadan
istifadə edilir.Spektrləri analiz edən texniki vasitələr spektr
analizatorlarıdır.
1.3.
Ölçmə siqnalları
11
İnformasiyanın material daşıyıcısı siqnaldır. Ümumi
mənada
siqnal – zamana görə baş verən fiziki prosesdir.
Ölçülən fiziki kəmiyyətlə funksional əlaqədə olan siqnal
ölçmə informasiya siqnalı adlanır.
Ölçmə informasiya siqnalı ölçülən kəmiyyətlə funk-
sional
əlaqədə
olan
parametr
–
informativ
parametrdir.Siqnalın ölçülən kəmiyyətlə funksional əlaqədə
olmayan parametri qeyri-informativ parametr adlanır.
Dəyişmə xarakterinə görə siqnallar
determinik və
təsadüfi ola bilər.
Determinik siqnal – müəyyən zaman funksiyası şək-
lində verilən siqnaldır, yəni ani qiyməti zamanın istənilən
anında məlum olan siqnaldır. Bu siqnal qiymətcə fasiləsiz
(verilən dəyişmə diapazonunda sonsuz sayda qiymətlərə
malik) və diskret (verilən dəyişmə diapazonunda məhdud
sayda qiymətlərə malik) olur.
Qiymətcə fasiləsiz olan siqnal zamana görə fasiləsiz
və yaxud diskret dəyişə bilər. Zamana görə fasiləsiz
dəyişən determinik siqnallar
periodik və qeyri-periodik
siqnallar kimi iki yerə ayrılır.
Periodik determinik siqnallar elə siqnallardır ki,
onlar üçün
f(t) = f(t + T) şərti yerinə yetirilir, yəni siqnalın
ani
qiyməti eyni T zaman aralıqlarında təkrar olunur.
Şəkil 1.1-də müxtəlif polyarlıqlı periodik qeyri-sinu-
soidal siqnal - gərginlik (cərəyan) göstərilmişdir. Burada
u(t) siqnalın baxılan zaman anındakı qiyməti;
m
m
U
U ,
-
siqnalın pik qiymətləri,yəni siqnalın müsbət və mənfi
12
yarımdalğalarının müvafiq olaraq ən böyük və ən kiçik ani
qiymətləri (U
m
- harmonik siqnallar üçün amplitud
qiymətidir); U
n
-
m
m
U
U ,
pik qiymətlərinin modullarının
cəmidir.
Şəkil 1.1. Periodik qeyri – sinusoidal signalın zaman
diaqramı
Siqnalın period ərzində orta
qiyməti onun sabit
təşkiledicisidir:
T
or
U
dt
t
u
T
U
0
0
)
(
1
Period ərzində siqnalın dəyişən təşkiledicisi onun ani
qiyməti ilə sabit təşkiledicisinin fərqi olacaqdır:
0
)
(
)
(
U
t
u
t
U
Siqnalın period ərzində orta
düzləndirilmiş qiyməti
siqnalın modulunun orta qiymətidir:
dt
t
u
T
U
T
d
or
0
.
)
(
1
13
Bu ifadə zaman
oxuna nəzərən simmetrik olan
siqnallar üçündür.
Period (ölçmə müddəti) ərzində siqnalın orta
kvadratik qiyməti
T
0
2
dt
)
t
(
u
T
1
U
.
Sinusoudal siqnal üçün orta kvadratik qiymət
siqnalın təsiredici (effektiv) qiyməti adlanır.
Mürəkkəb siqnalların əsas xarakteristikası – onların
ayrı-ayrı harmonikalarının amplitudları və fazaları haqqında
informasiya verən spektral funksiyadır.
Mürəkkəb formalı periodik siqnalın orta kvadratik
qiyməti
0
2
k
k
U
U
,
burada
U
k
- bütün harmonikaların orta kvadratik qiymətləri,
k – harmonikanın nömrəsidir.
Siqnalın yuxarıda göstərilən qiymətləri arasındakı
əlaqə amplituda
U
U
K
m
A
və forma
d
.
or
m
f
U
U
K
əmsalları ilə müəyyən olunur. Sinusoidal siqnal üçün
2
A
K
,
2
)
2
(
K
f
= 1,11- dir.
Elektrik siqnalının tezlik spektrini şərti olaraq
aşağıdakı diapazonlara bölmək olar: infraalçaq (20 hs-dən
aşağı); alçaq (20 khs-ə qədər – səs, 200 khs-ə qədər –