2
Toplayanı, tərtib edəni və ön sözün müəllifi:
Sədnik Paşa Pirsultanlı,
filologiya elmləri doktoru, professor.
Redaktor:
Sahibə Paşayeva
AMEA Folklor İnstitutunun elmi əməkdaşı.
Sədnik Paşa Pirsultanlı (Paşayev).
Azərbaycan yazılı ədəbiyyatında N.Gəncəvi, A.Bakıxanov,
Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir və başqaları xalqdan təmsilləri
alaraq
nəzmə çəkmişlər və hər təmsilin sonunda özlərinin şəxsi
subyektiv nəticələrini vermişlər. Bu isə xalq ədəbiyyatında təm-
sillərin cuzi bir hissəsini təşkil edir. Lakin ağız ədəbiyyatında
təmsillər şifahi halda yaşayır və hər əsrdə yeni çalarlar qəbul edir,
forma və məzmunca zənginləşir.
Mən bir folklorşünas kimi 50 ildən artıqdır ki, Azərbaycan ağız
ədəbiyyatını araşdırır, toplanmış janrları yığıb nəşr etdirməklə
məşğulam. Əsatir və əfsanələrimizlə yanaşı, xalq rəvayətlərini və
söyləmələrini toplayıb nəşr etdirmişəm.
Epik janr
a məxsus təmsilləri ayrı-ayrı zamanlarda yığıb
“Azərbaycan xalq söyləmələri” (2009-cu il), “Eldən-obadan
eşitdiklərim” (2005-ci il), folklor toplularında nəşr etdirmişəm.
Təmsillər ilk dəfə “Azərbaycan folklorunda gülüş” monoqrafiyamda
tədqiqata cəlb olunmuşdur.
Kitab
“Azərbaycan ağız ədəbiyyatında təmsillər” adlanır.
Əminəm ki, bu kitab rəğbətlə qarşılanacaq və gələcəkdə onun həcmi
artacaqdır.
EL03 _____0031______
qrifli nəşr.
031.25.05.2019
3
Ön söz
Folklor janrlar
ı içərisində ən qədimi təmsillərdir.
Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinləyiciləri üçün
dərs vəsaiti kimi nəşr olunan Möhsün Nağısoylunun
və Rəhman Quliyevin müəllifləri olduğu
“Ədəbiyyat” kitabının “Ədəbi növlər və janrlar”
bölməsində təmsillərdən də bəhs edilir. Onların elmi
müla
hizələrinin bəzi cəhətləri düzgün mövqedən
izah
olunmur, bəziləri isə natamam görünür. Onlar
doğru qeyd edirlər ki, təmsil epik növün ən qədim
janrlarından biridir. Təmsil həcmcə kiçik olur, lakin
dərin məna ifadə edir. Təmsilin əsas xüsusiyyəti
tənqidi və satirik mövzuda olmasıdır. Həmin müəl-
liflərin fikrindəki yanlışlıq ondan ibarətdir ki, guya
təmsil təkcə nəzmlə yazılır. Onlar fikirlərini, elmi
mülahizələrini əsaslandırmaq üçün yazırlar ki,
ədəbiyyatımızda təmsilin ilk nümunələrinə N.Gən-
cəvinin “Sirlər xəzinəsi” poemasında rast gəlirik.
A.Bakıxanov, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani və M.Ə.Sabir də
qələmlərini təmsil janrında sınamışlar. Qələm sahib-
ləri nəzərə almalıdırlar ki, folklor daxilində təmsil
epik növ kimi nəsrlə yaradılır. Yuxarıda adı çəkilən
şairlər təmsil mövzularını folklordan alıb nəzmə
çəkmişlər. Cəsarətlə qeyd etmək olar ki, şairlər tə-
rəfindən qələmə alınan təmsillərin mövzu dairəsi
xeyli kiçilmiş, bi qədər də xalq deyimlərindən uzaq-
laşaraq şəxsi subyektdə verilmişdir. Lakin, burada
4
əhəmiyyətli cəhət odur ki, hər bir təmsil yazan şair
sonda öz qənaətlərini və nəticələrini ifadə edir ki,
bunlar da təmsilin əxlaqi-tərbiyəvi təsir gücünü
ifadə edir.
Müəlliflərin təmsil janrının xalq ədəbiyyatı
daxilində bu qədər geniş yayılmasından bəhs etmə-
ləri onunla bağlıdır ki, təmsillər vaxtında toplanılıb
nəşr edilməmişdir.
Xalq təmsillərini xalqdan alıb yenidən nəzmə
çəkmiş Q.Zakir hər məsələni olduğu kimi açıqlayır.
O, “Xain yoldaşlar haqqında” təmsilin sonunda ya-
zır:
M
üşküldü nəzm etmək hər belə nəsri,
Əhv eyləsin arif gər olsa kəsri.
H
ətta, Q. Zakir “Dəvə və eşşək”, “Aslan, qurd
və çaqqal” təmsillərini başqa bir nüsxədən, yəni
yazıya alınmış nümunələrdən götürüldüyünü qeyd
edir.
A.Bakıxanov Krılovun təmsillərindən birini-
“Eşşək və bülbül”ü tərcümə etməsəydi, bəlkə də
təmsil janrına müraciət etməzdi. Onun tərcümələrin-
dən ancaq “Eşşək və bülbül” təmsili bizə gəlib
çatmışdır. Mütərcim Krılovun təmsilini Azərbaycan
dilinə sərbəst tərcümə etmişdir.
O, bu t
ərcüməsi ilə Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində təmsil tərcüməçiliyini, bununla da Rus və
Azərbaycan ədəbiyyatı arasında qarşılıqlı əlaqəni
inkişaf etdirmişdir. Ondan sonra A.Bakıxanov,