Təmsillər
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 Q.Za kir başlayan yeni təmsilçiliyi S.Ə.Şirvani da- vam etdirmiş və müasir tərbiyə ilə bağlı bir neçə təmsil yazmışdır.
Quşla, ilanla əlaqədar elə əfsanələr var ki, mahiyyətində təmsil dayanır. Professor Sədnik Paşa Pirsultanlı 1985-ci ildə çap etdirdiyi “Azərbaycan xalq əfsanələri” kitabında verilmiş “İlan məhəbbəti” və “Qu quşu” əfsanələri daha çox təmsillə bağlıdır. Bu tədqiqat bir məsələni də üzə çıxarır. Quşlarla, ilanlarla və başqa canlılarla bağlı olan əfsanələrin təmsillərlə bağlılığı çox maraqlıdır. “İlan məhəb- bəti” əfsanəsində deyilir ki, ilan Tuti adlı bir qıza vurulur. Gecələr onun saçlarının ətrini ala-ala hö- rükləri arasında qıvrılıb yatır. Həddi-büluğa çatmış Tutini ərə vermək üçün ilanı tiryəklə məst edirlər, qızı uzaq kəndə ərə verirlər. İlan ayılıb Titini ye- rində görmür, izinə düşüb qonşu kəndə gedir. Artıq qız başqasının arvadı idi. Qısqanclıq ilanı çaşdırır, həm oğlanı, həm də qızı vurub öldürür. Lakin bu ay- rılığa, hicrana, həsrətə dözməyən ilan qayanın ba- şına çıxıb özünü daşlara vurub parça-parça edir.
təmsilə çevirir. Bundan sonra da tədqiqatçılar əfsa- nələr arasında olan belə təmsilləri arayıb-axtarmalı, təhlilə cəlb etməlidirlər.
“Qu quşu əfsanəsi” də təmsilə yaxındır. Ana xəstələnir, dörd övladının birinə bir qab su gətizdirə bilmir. İlahidən rica edir ki, onu quşa döndərsin. 6 Arzusu yerinə yetən Qu quşu göyə qalxır, qanad çalıb uçur. Balaları nə qədər onun dalınca qaçırlarsa çata bilmirlər. Qu quşu o gündən sularda yaşayır. Demək olar ki, o, bala məhəbbətini itirir. O gündən bala çıxartmayan Qu quşu başqa quşların yuvasında yu murtlayır. Övladlarının nankorluğu ananın qəlbin- dən bala məhəbbətini çıxarıb atır. Doğrudan da, burada nankor övladların anaya münasibəti, ananın qəzəbi insan kimi şəxsləndirilmişdir.
“Tülkü və insan” təmsili daha xarakterikdir. Bu insana təmsildən çox nağıl təsiri bağışlayır. Tülkü elə bir arzuya düşür ki, o, öləndən sonra insan kimi kəfənlənib dəfn edilsin. O, bir kasıb kişini tapıb deyir: mən sənə böyük xəzinələr yeri deyərəm, varlanarsan, firəvan yaşayarsan. Bu şərtlə ki, mən öləndə məni insan kimi kəfənləyib dəfn edəsən. Kişi tülkünün sayəsində böyük var-dövlət sahibi olur. Kənddən-şəhərdən kənar bir yerdə kişi tülkü ilə şirin söhbət edə-edə gəlirmişlər. Qəflətən tülkü yıxılıb ölür. Kişi o tərəfə baxır, bu tərəfə baxır və öz-özünə deyir ki, tülkü nə biləcək ki, mən onu dəfn etmədim. Onu sürüyüb yaxındakı barının o biri tərəfinə atmaq istəyir. Tülkü barının üstündə dikəlib deyir: - Eh, bəni-insan, bəni-insan, heç zaman sənə etibar etmək olmaz.
Kişi qəmli-qəmli yol ilə gedir. Birdən bir əfi ilan atılıb onun sinəsinin üstünə çıxır və deyir:
- Səni harandan vurum? 7 Çıxılmaz vəziyyətdə qalan kişi deyir: -G əl yol ilə gedək və qarşımıza çıxan ilk canlıdan soruşaq. O harasından vur desə, ordan da vurarsan. İlan razılaşır. Bir az getdikdən sonra həmin tülküylə rastlaşırlar. Kişi deyir ki, ay aman, indi deyəcək onu gözlərindən vur. Tülküdən soruşduqda tülkü ilana deyir:
Mən inanmıram ki, sən atlanıb insanın sinə- sinə çıxa biləsən. İlan çox and-aman edir. Tülkü inanmır. Axırda əlacsız qalan ilan deyir ki, inanmır- san bax. Bunu deyib ilan yerə düşür. Tülkü tez kişiyə işarə ilə ilanın başını daşla əzməsini məsləhət görür və bununla da kişini ölümdən xilas edir. Kişi tülküyə deyir ki, sən yenə məni xilas etdin, gəl dost- luğumuzu davam etdirək. Tülkü isə ona deyir, indi- dən belə mən sənə yüz belə yaxşılıq etsəm də xeyri yox
dur. Sən bəni-insansan ki, bəni-insan olaraq da qalacaqsan.
tülküyə də əyan olur.
Hər bir təmsildə insan idrakından doğan tərbi- yəvi bir cəhət özünə yer alır. Folklorşünaslıqda təm- sillərin indiyə qədər toplanmaması, tədqiqata tam- lıqla cəlb edilməməsi təəssüf doğurur. XIX əsrdən sonra demək olar ki, yazılı ədəbiyyatda xalq yaradı- cılığından gələn təmsillərə toxunulmamışdır. Düz- dür, sonralar Hikmət Ziya təmsil yazmışdır. Amma, bunu folklorda olan təmsillərlə müqayisə etmək
8 olmaz. Nizami kimi dahilərin bəhrələndiyi təmsil- lərdən, folklordan müasir yazarların da faydalan- ması onların ən ümdə vəzifələrindəndir. “ Çöl xoruzu və tülkü” təmsilində deyilir ki, tülkü meşə xoruzuna rast gəlir. O, kök meşə xoruzunu yemək üçün hiyləyə əl atır. Xoruzun qonduğu buda- ğın altında dayanır və ah, of çəkir. Xoruz soruşur ki, tülkü, nə çox ah, of çəkirsən?
Tülkü cavab verir: - Bundan sonra işimiz fənadır. Padşah fərman verib ki, heç bir canlı başqa canlıya toxuna bilməz. Buna inanan xoruz tülkünün yanına gəlir. Bu vaxt böyürdən pələng çıxır. Tülkü qaçır, nə qaçır. Xoruz səslənir:
-
var, pələng sənə neyniyə bilər?
- Heç bəlkə pələngin o fərmandan xəbəri yoxdur. Fərmanı oxuyanacan məni basıb yeyəcək.
H
ciət etmişdir. Nizami Gəncəvi çoxsaylı, müxtəlif, rəngarəng əfsanələrlə yanaşı, ona çox yaxın olan təmsillərdən də ustalıqla istifadə etmiş, onların məna və məzmununu bir, iki beytdə ifadə edə bilmişdir. Məsələn: Qızılquş bir ördəyə dedi: - Səhra gözəldir. Ördək söylədi ki, səhvsən, ancaq dərya gözəldir.
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|