Fənn: Qida fiziologiyası
Tərtib etdi:
müəl.,b.ü.f.d.
BABAŞLI A.Ə.
MÜHAZİRƏ 1. QİDA FİZİOLOGİYASI KURSUNUN
PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
Plan
1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi
2.Qida fiziologiyasi kursunun predmeti və
vəzifələri
MÜHAZİRƏ 1. QİDA FİZİOLOGİYASI
KURSUNUN PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
Əhalinin zəruri qida məhsulları ilə təmin edilməsi və normal
(rasional) qidalanmasının təşkili məsələsi bəşəriyyət qarşısında
duran ən vacib və daimi problemlərdəndir. Hər bir ölkə və dövlət
üçün bu mühüm siyasi-ictimai, iqtisadi, elmi və tibbi əhəmiyyət
kəsb edən nəhəng praktiki məsələdir. Qida məhsullarının əldə
edilməsi və qidaya olan tələbatın ödənilməsi həm də hər bir
konkret insan fərdini daim qayğılandıran şəxsi problem kimi
mövcuddur.
Ümumiyyətlə,
qidalanma
canlı orqanizmin böyümə və inkişafı,
həyat fəaliyyəti, mövcudluğu və artımı kimi əzəli funksiyaların
həyata keçməsi üçün ən vacib olan bioloji xassə (fizioloji), motiv
və tələbat kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnsan və digər
canlıların qidalanması mürəkkəb bir prosesdir. Qidanın əsas
mənbəyi təbiətdir. Qida məhsullarının istehsal potensialı bir sıra
inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatının, kənd təsərrüfatı və
sənayesinin mühüm tərkib hissələrindəndir. Bəzi ölkələrdə güclü
Bizim ölkəmizdə isə bu iş hələlik özünün inkişaf mərhələsindədir.
Ərzaq məhsullarının təbii ehtiyatlarının qorunub saxlanması və onların
ümumi miqdarının daim artırılması, yeni-yeni qida mənbələrinin
aşkara çıxarılması, süni qidaların əldə edilməsi cəmiyyətin gələcək
həyatı və tərəqqisi üçün mühüm şərtlərdən biridir.İnsanda qida
davranışı ardıcıl olaraq həyata keçən bir sıra mürəkkəb motivlənmiş,
psixo-emosional fonda cərəyan edən reaksiyalar və hərəkətlər
silsiləsindəndir. Bu fizioloji proses öz mahiyyəti etibarilə digər həyat
proseslərindən fərqlidir. Ona görə də fiziologiya elmində qidalanmanın
təbii əsaslarının və onu həyata keçirən bioloji mexanizmlərin
öyrənilməsinə həmişə böyük maraq göstərilmişdir. Qidalanma və onun
rasional təşkili insanın sağlamlığı üçün vacib şərtlərdən biri olduğuna
görə səhiyyə və tibb aləmində bu məsələlər daim diqqət mərkəzində
olmuşdur. Son dövrlərdə qida fiziologiyası, kütləvi qidalanmanın
gigiyenası və sanitariyası, ərzaq məhsullarının əmtəəşünaslığı, iaşə
məhsullarının texnologiyası, qida gigiyenası kimi elmi və tətbiqi
xarakterli sahələr formalaşmışdır. Qida fiziologiyası bir fənn kimi
müvafiq ixtisaslı ali və orta ixtisas məktəblərində tədris edilir.
Qida fıziologiyası ümumi fıziologiyanın sürətlə inkişaf
edən,
böyük
nəzəri
və
praktik
əhəmiyyəti
olan
sahələrindən biridir.
Fiziologiya
orqanizmin, onun üzv və
sistemlərinin
həyat
fəaliyyəti
proseslərini
və
funksiyalarını, onlarm bir-biri ilə və xarici mühitlə
qarşılıqlı əlaqə və təsirlərini öyrənən elmdir.
Qida fıziologiyası orqanizm tərəfındən qida maddələrinin
qəbulu, həzm zamanı sorulması, quruluş (struktur)
elementlərinə
və
enerji
mənbəyinə
çevrilməsi
proseslərini öyrənir. Bu elmin əsas vəzifəsi orqanizmin
qida maddələrinə olan gündəlik tələbatları, qidanın
normal
həzmi
və
sorulması
şəraiti,
hüceyrələr
səviyyəsində mənimsənilməsi yolları və dərəcəsi, qida
rasionlarınm fızioloji əhəmiyyəti, qida çatışmamazlıqları
zamanı baş verən dəyişikliklər kimi məsələləri təcrübi
(eksperimental)
və
nəzəri
olaraq
araşdırmaqdan
ibarətdir. Qida maddələri və insanın bu maddələrə olan
ehtiyacı
haqqında
əsas
təsəvvürlər
mövcud
tarazlaşdırılmış
(balanslaşdırılmış)
qidalanma
təlimi
(konsepsiyası) ətrafında cəmləşir.
Bu təlimin əsas prinsipi qida məhsullarında fızioioji cəhətdən
tam dəyərli olan qida maddələrinin müəyyən və zəruri
nisbətlərinin saxlanması əsasında rasional qidalanmanın təşkili
məsələsidir.
Əhalinin
rasional
qidalanmasmın
vəziyyəti
cəmiyyətin sosial, iqtisadi və tibbi problemləri və onların həlli
səviyyəsi ilə bilavasitə bağlı məsələdir. Qida fiziologiyası
sahəsində
aparılan
araşdırmalar
və
əldə
edilən
hazırki
nailiyyətlər kütləvi qidalanmanın (ictimai iaşənin) təşkili və
fəaliyyəti kimi mühüm bir sosial problemin qoyuluşu və həllinə
bilavasitə təsir göstərir.
Qida məhsullarının kimyəvi tərkibi, onların gündəlik qəbulu
normaları, qidalanma rejimi, qarşılıqlı olaraq əvəz edilə bilən
qida məhsulları və maddələrinin düzgün müəyyənləşdirilməsi
və
seçilməsi,
qidanın
hazırlanmasının
mütərəqqi
texnologiyalarının tətbiqi məsələləri də qida fıziologiyası
elminin diqqət mərkəzində durur.
Qidalanma və onun bioloji əhəmiyyəti, qidanın kimyəvi və ya
mikrobioloji təhlükəsizliyi, qidalanmanın gigiyenası və sanitariyası,
qida sənayesinin və iaşə müəssisələrinin texnoloji bazası, əhalinin
qida məhsullarına olan ehtiyaclarının vaxtlı-vaxtında ödənilməsi ilə
əlaqədar biliklərdən, qida sənayesi və iaşə müəssisələri işçilərinin
sahələrdə peşə hazırlığı kimi əldə edilmiş nailiyyətlərindən çox
asılıdır. Qida fiziologiyasının elmi araşdırmaları və tövsiyyələri qida
məhsullarının istehsalı və yenidən emalına, onların tərkibində qidalı
və digər faydalı maddələrin qorunub saxlanılması məsələlərinin
həllinə kömək edir. Bu həm də rasional qidalanmanın düzgün təşkili
üçün əhəmiyyət kəsb edir.
Rasional qidalanma,
düzgün təşkil edilmiş elə qidalanmadır ki
qəbul edilən hazır məhsullarda qida maddələrinin insan orqanizminin
fızioloji tələbatlarına uyğunluğunu təmin etməklə yanaşı, eyni
zamanda onların mənimsənilməsi və sərf edilməsi prosesləri arasında
müəyyən tarazlığın olmasını və orqanizmin böyümə və inkişafı ilə
əlaqədar olaraq,
qidaya olan əlavə ehtiyaclarının ödənilməsini nəzərdə tutur.
Rasional qidalanma insan həyatının yaş, peşə, istehsalat, iqlim,
coğrafı mühit, məişət və fərdi xüsusiyyətlərinə müvafıq olaraq
qurulmalıdır. Qidalanmanın bioloji (fızioloji) rolu onun tibbi
aspektləri
baxımından
da
qiymətləndirilməlidir.
İnsanın
sağlamlığına, ömrünə, əmək qabiliyyətinə və xarici mühitin
əlverişsiz amillərinə uyğunlaşmasına, adaptasiyasına təsiri məsələsi
isə qida fıziologiyası elmini tibb elmləri ilə əlaqələndirən əsas
məsələlərdəndir. Qidalanma insanın sağlamlığını müəyyənləşdirən
mühüm təbii amillər sırasına aiddir. Orqanizmin həyat fəaliyyəti,
onda baş verən qurulma və bərpa prosesləri, onlara sərf olunan
enerji və tikinti materialı bilavasitə qidalanmadan asılıdır.
Qida fıziologiyası qidanın kimyəvi tərkibi, enerji dəyəri, sutkalıq
normaları və qidalanmanın rejimi kimi məsələləri araşdırmaqla
bərabər, müxtəlif qida çatışmamazlıqları ilə əlaqədar baş verən
fızioloji və patoloji dəyişiklikləri də nəzərdən keçirir.
Uzunmüddətli tam və ya natamam qidalanma, azkalorili qidalarla
qidalanma bir tərəfdən orqanizmin həyat fəaliyyətini və
mövcudluğunu təhlükə altına qoyan mühüm eksperimental-
stressor amillər kimi, digər tərəfdən isə müəyyən xəstəlikləri
aradan qaldıran və yaxud onların inkişafını zəiflədə bilən tibbi
vasitə kimi xarakterizə edilir. Aclıq amilinin mənfı təsirinin
normal qidalanma yolu ilə aradan qaldırılmasının mümkünlüyü
isə qida fıziologiyasının əsas müddəalarından biridir.
Dövlətin milli siyasətində əhalinin fızioloji normalar hüdudunda
lazım olan qida ilə təmin edilməsi həmişə əhəmiyyətli (prioritet)
məsələ kimi qiymətləndirilir. Hər bir insan və vətəndaş normal
qidalanma hüququna malikdir ki, bu hüququn da əsas təminatçısı
dövlət və fərdin özüdür. Qida fiziologiyası elmi qidaianmanın
elmi əsaslarının və potensialının formalaşmasında böyük rol
oynayır.
Qida fıziologiyası nisbətən cavan elm olmaqla, onun bəzi nəzəri
və təcrübi əsasları XIX əsrdə formalaşmağa başlamışdır. Fizika,
kimya, fıziologiya və təbabət sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlər,
bu sahələrdə canlı orqanizmlərə, onların qidalanması
proseslərinə şamil edilə bilən bəzi qanunların və ölçmə
metodlarının kəşfı qida və qidalanma haqqında ilk elmi
təsəvvürlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. R. Mayer, C.Coul,
H. Helmhols, M.V. Lomonosov, Y. Libix və digər alimlərin
adları ilə bağlı olan bəzi fıziki-kimyəvi qanunlar-enerji, maddə
və hərəkətin çevrilməsi və saxlanılması qanunları canlı
orqanizmdə, ətraf mühit ilə canlı orqanizm arasında maddələr və
enerji mübadiləsi proseslorinin bioloji mahiyyətini dərk etməyə
kömək etmişdir. X1X əsrin ikinci yarısında M. Rubner və başqa
tədqiqatçılar qida maddələrinin kalori (enerji) dəyərliliyi
haqqında təsəvvür yaratmış, bədəndə enerji mübadiləsinin
kəmiyyət göstəricilərini ölçmək və hesablamaq üçün effektli
metodlar təklif etmişlər.
Kalorimetrik
üsulun
yaradılması
və
onun
daha
da
təkmilləşdirilməsi qida fıziologiyasının inkişafında mühüm
mərhələ kimi qeyd olunmalıdır.
O, göstərmişdir ki, həzm prosesləri qidanın kəmiyyət və keyfıyyət
göstəricilərindən, xarakterindən, orqanizmə təsir göstərən şərti və
şərtsiz amillərdən, heyvanın qida davranışından xeyli asılıdır. Qida
fıziologiyası sahəsində İ.P.Pavlovun klassik tədqiqatları indi də
yüksək qiymətləndirilir. Onun bu sahədə dərc etdirdiyi kitabları və
elmi materialları vərəqlədikcə bunun bir daha şahidi oluruq.
Rus fızioloji məktəbinin banisi sayılan İ.M.Seçenovun mərkəzi
sinir sistemi-nin fəaliyyəti ilə əlaqədar elmi tədqiqatları, qan
dövranı, həzm və beyin fiziologi-yası sahəsində böyük rus
fizioloqu
İ.P.Pavlovun
apardığı
tədqiqatlar
"Qida
fıziolo-gi-yası"nın sonrakı inkişafında mühüm rol oynamışlar.
Təsadüfı deyildir ki, bu alim-lərin hər ikisı məhz həmin elmi
nailiyyətlərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər.
Əhalinin müxtəlif qrupları və ya kontingentləri üçün qidanın
normalaş-dı-rıl-ması, qidada zülal, şəkər, yağ, vitamin, mineral
duzlar və s. kimi əsas kompo-nentlərin optimal normaları və
nisbətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi də elmi şəkildə
öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə M.N. Şaternikov, O.P.
Molçanov, İ.P. Razenkov, N.M. Lunin, A.V.Palladin, A.A.
Pokrovski kimi alim və həkimlərin böyük xidmətləri olmuşdur.
Akademik A.A.Pokrovski qida biokimyası, fıziologiyası və
patologiyası sahə-lərində geniş elmi tədqiqatların təşkilində
mühüm rol oynamışdır. Hələ keçmiş so-vet dövlətinin
mövcudluğu dövründə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasmın
nəzdində və A.A.Pokrovskinin bilavasitə rəhbərliyi altında
"Elmi-Tədqiqat Qida İnstitutu" fəaliyyət göstərmişdir. İnstitut
əhalinin müxtəlif kontingentlərı üçün qidaya olan tə-ləbatların
elmi əsaslar üzərində yaradılmış yeni normativ göstəricilərinin
işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır.
XX əsrin sonlarından akademik A.M.Uqolev və onun şagirdlərinin
apardığı el-mi-tədqiqat işləri qida fıziologiyası elmini daha da inkişaf
etdirmişdir. Bu ba-xımdan A.M. Uqolevin "Adekvat qidalanma
nəzəriyyəsi və trofologiya" adı altında dərc etdirdiyi monoqrafıya və
bu istiqamətdə elmi məqalələrinin rolunu xüsusilə qeyd etmək
lazımdır.
Burada adekvat qidalanma nəzəriyyəsinin əsas postulatları
işıq-landırılmaqla, klassik tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsinə
onun tərkib hissəsi kimi baxılır. Bunlardan əlavə, XX əsrin
əvvəllərindən 90-cı illərə qədər fəaliyyət göstərən Moskvadakı
"Ümumittifaq İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (indiki
Ümum-rusiya Qidalanma İnstitutu),
Ukraynada "İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (Ukrnitop) və
digər elm idarələri də əhalinin qidalanması ilə bağlı elmi
məsələ-lə-rin, iaşə müəssisələrində kütləvi qidalanmanın və pəhriz
qidalanmasının təşkili ilə əlaqədar elmi biliklərin işlənib
hazırlanmasında böyük rol oynamışlar. Prof. D.İ.Lobanov, prof.
E.P.Kozmina, prof.V.S. Baranov, akad. M.İ.Belyayev, prof.
A.İ.Mqlinets, dos. Q.N.Lovaçeva, dos. N.R.Uspenskaya, prof.
M.İ.Peresiçnıy kimi alimlərin və onların şagirdlərinin apardığı elmi-
tədqiqat işlərinin nəticələri də "Qida fıziologiyası" elminin gələcək
inkişafında xüsusi qeyd olunmalıdır.
İnsanın qidalanması bioloji və sosial problem olduğundan bu məsələ
beynəl-xalq səviyyədə, bir sıra mötəbər beynəlxalq təşkilatların
bilavasitə təkidi və iştirakı ilə vaxtaşırı müzakirə edilmiş və indi də
edilir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının illik hesabatlarına görə dünya
əhalisinin ancaq yarıya qədəri normal qidalanma imkanlarına malikdir.
Hətta, bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə belə əhalinin qidalanma normaları və
çeşidinin orqanizmin zülala və enerjiyə olan tələbatlarına tam cavab
vermədiyi faktları qeyd edilmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
(BMT) bəzi bey-nəlxalq departamentləri (Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq
Komitəsi, Səhiyyə Təşki-la-tı və s.) xətti ilə Cenevrədə (1984 və 1990-
cı illərdə) və Romada (1987-1992-ci illərdə) keçirilən konqreslərdə
əhalinin qidalanması problemləri, bu sahədə aparı-lan elmi-tədqiqat
işləri və eksperimentlərin analizləri, ölkələrin milli siyasətində
qi-dalanma məsələlərinə münasibət, dövlət başçılarına müraciətlər ön
planda dur-muş və geniş şəkildə müzakirə edilmişdir.
Qida fıziologiyasının inkişafı və nailiyyətləri fərdi və kütləvi
qidalanmanın düz-gün qurulması, qida məhsullarının emalı, qidaların
hazırlanması və onlardan isti-fadə edilməsi qaydalarının qida
texnologiyasının və çeşidinin yaxşılaşdırılma-sına, orqanizmin
sağlamlığının mühafızə edilməsinə, qidalanmanın əhəmiyyətinin
geniş əhali kütlələri tərəfindən dərk olunmasına xidmət edir.
Fiziologiya sahəsində qədim elmi fıkirlərə isə orta əsrin təbabət
korifeylə-rin-dən olan Ə1 Razinin "Mənsuri” adlı əsərində, Abu
Farabinin tibbə aid olan "İnsan bədəninin orqanları haqqında”
traktatında, Əbu Əli İbn-Sinanın məşhur "Tibb elminin qanunlan"
kitabında və digər mənbələrdə rast gəlinir.
O dövrdə yaşamış azəri alimlərindən Ömər Osman oğlu və Dürrü
Razi, son-rakı dövrlərdə yaşayıb yaratmış fransız və alman, italyan
alimlərindən Rene De-kart, Vilyam Harvey, İ.Müller, Luici Qalvani,
Rusiyada M.V.Lomonosov və V.A.Basovun əsərlərində də
fiziologiyanın gələcək inkişafına təkan verən çoxlu el-mi məlumatlar
vardır. Bütün bunlar barədə və digər alimlər haqqında daha geniş
mə-lumatları, fıziologiya üzrə müasir dövrün görkəmli Azərbaycan
alimi prof. Faiq Cəfərovun yazmış olduğu "İnsan fıziologiyası"
dərsliyinin "Fiziologiyanın inkişaf tarixi" bölməsindən toplamaq olar.
Əlbəttə, tarixən fıziologiyanın inkişafında kimya və fızika
sahəsində aparılmış elmi-tədqiqatların da böyük rolu olmuşdur.
Bunlar da öz növbəsində sonralar müstəqil bir elm sahəsi kimi
formalaşmış "Qida fiziologiyası"nın inkişafına gətirib çıxarmışlar.
Azərbaycan Respublikasında da qida fıziologiyası sahəsində xeyli
önəmli elmi-tədqiqat işləri aparılmış və bu sahədə elmi
müşahidələr yenə də davam etdirilir. Ölkənin milli siyasətində
əhalinin ərzaq xammalı və qida məhsulları ilə təmin edilməsi
məsələsi daim öz aktuallığını saxlayır.
Orta əsrlərdə təbabət elmlərinin, o cümlədən fıziologiyanın
təkamülündən söhbət açıldıqda hərtərəfli ensiklopedik biliyə malik
olan məşhur İbn Sinanın (Avisenna) «Tibb elminin qanunları»
əsərini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Buradakı qida və qidalanmaya
aid fıkirlər, qida maddələrinin (məhsullarının) dad xüsusiy-yətləri
və onların təsnifatı haqqında toplanıb dəqiqləşdirilmiş elmi
məlumatlar və digər müddəalar qida fıziologiyası və qida
gigiyenası elmlərinin, hətta qida texnologiyası elmlərinin gələcək
inkişafında müstəsna rol oynamışdır.
Burada insan fıziolo-giyasının əsasları ilə əlaqədar
əsaslandırılmış elmi fikirlərlə yanaşı, ən maraqlısı ayrı-ayrı
qida məhsullarının orqanizm üçün fızioloji əhəmiyyəti,
müalicəvi təsir mexanizmləri barədə çox geniş məlumatlar
vardır.
İbn Sinanın bu əsəri haqqında ədəbiyyatlarda çoxsaylı
məlumatlar və şərhlər vardır. Şərq aləminin digər qolu sayılan
qədim Tibet təbabəti elminin fıziologiyaya, xüsusilə qida
fıziologiyasına aid olan mənbələrindən qısa məlumatlann
verilməsi də, fıkrimizcə daha məqsədəuyğun olardı.
Min illər ərzində formalaşmış qədim Tibet təbabətinin ən
qiymətli əsərlə-rin-dən olan "Jud-şi" və "Vaydurya-onbo"
traktatlarında sağlam və xəstə orqanizm haq-qında olan elmi
və praktiki məsləhətlərin çoxu bu gün də fıziologiya elmi
üçün çox əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz, təkcə şərq alimləri
deyil, avropalılar da təbabətin sonrakı inkişafında burada olan
dəyərli məlumatlardan bəhrələnmişlər.
XIX əsrin görkəmli təbiblərindən sayılan, milliyyətcə monqol olan
P.A.Badmayevin bu dövr-də yazmış olduğu şərhlərlə rus dilinə
tərcümə etdiyi "Tibet təbabəti elminin əsas-ları Jud-şi" kitabında
bunlar haqqında ətraflı söhbət açılmışdır.
Qida və qida maddələrinin həzmdə iştirakı, öd ifrazı, su
mübadiləsi və qan damarlarının fəaliyyətində rolu, bütövlükdə
orqanizm üçün əhəmiyyəti haqqında ətraflı söhbət açılır.
Qidalanma, qida maddələri, içkilər, həyat tərzi və ilin
mövsümünün qidalan-maya və müalicəyə təsiri, qida qarışığının
həzm zamanı mədə şirəsinin təsiri ilə dəyi-şilməsi, onun dadının
dəyişilməsi, öd və vəzilər, onların fəaliyyəti, qidalan-ma-nın
pozulmasına təsir edən amillər, sinir sisteminin fəaliyyəti və ona
təsir edən amillər, qan və əzələlər, yağ toxuması və sümük,
beyin və onun fəaliyyəti, beynin 4 arteriyanın köməyi ilə
qidalanması və digər elmi məlumatlar, qidalanmanın
po-zul-ması nəticəsində orqanizmin müxtəlif orqanlarında baş
verən çatışmazlıqlar və s. haqqında bu gün də araşdırmalar
tələb edən çox qiymətli fıkirlər təkcə müasir elm aləmində
deyil, kütləvi oxucu kütləsində də təəccüblə yanaşı, həsəd
hissləri oyadır.
Tibet dilində yazılmış olan, Tibet təbabətinin əsas
qanunauyğunluqlarını əks etdirən "Jud-şi" traktatı üçün
şərhlərdən ibarət olan "Vaydur-onbo" traktatında in-san
orqanizmi üçün normalar və patologiyalar üzrə qaydalar,
nəzəri konsepsiyalar toplanmışdır. 4 cilddən ibarət olan bu
traktatda təkcə dərman vasitələrinin tətbiqinə aid deyil,
müvafıq həyat tərzində və pəhriz şəraitində insan
sağlamlığının taraz-lığını təmin edən üç fızioloji sistem
("rlunq", "mkxris" və "badkan" terminləri adı altında)
haqqında və onların funksional xarakteristikası vacibliyindən
məlumatlar verilir.
Qidanın orqanizmdə mənimsənilməsi və sorulması zamanı yeddi
ardıcıl çev-ril-mələrin baş verdiyi göstərilir. Bu isə toxuma
quruluşlarının yaranması, onların assimilyasiya prosesində
iştirakı fıkirlərinin izah olunması cəhdini göstərir. Burada eyni
zamanda, əsas fızioloji sistemlərin fəaliyyətində sinir sisteminin
tənzimləyici rolundan, maddələr mübadiləsi ilə əlaqəsindən
danışılır, qanın fızioloji yaxud pato-loji proseslərdə iştirakı
dərəcəsi (səviyyəsi) və formalarından söhbət açılır. "Vaydurya-
onbo" traktatının 6-cı fəslində o vaxtki təbabət elminin quruluşu
ağac şəklində təsvir olunur ki, bölmələr, başlıqlar, fəsillər bu
ağacın gövdələri, budaqları və yarpaqları kimi göstərilir.
Məsələn, doqquz gövdənin olması təbabət elmində 9 əsas
bölmənin - orqanizmin normal vəziyyəti, dəyişilmiş (xəstə)
vəziyyəti və s. bu kimi bölmələrin mövcudluğuna oxşadılır.
Beləliklə, fıziologiyanın bu günkü səviyyəyə gəlib çatması və
onun böyük bir elm sahəsi kimi təşəkkül tapmasında orta əsr şərq
aləminin mövcud əsərləri və təcrübədə əldə olunmuş
nailiyyətləri böyük rol oynamışdır.
Dostları ilə paylaş: |