Tərtib etdi: müəl.,b.ü. f d.  Babaşli a.Ə



Yüklə 73,58 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix20.10.2017
ölçüsü73,58 Kb.
#5624




Fənn: Qida fiziologiyası



Tərtib etdi:



müəl.,b.ü.f.d.



BABAŞLI A.Ə.






MÜHAZİRƏ 1. QİDA FİZİOLOGİYASI KURSUNUN 

PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ



Plan 



1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi



2.Qida fiziologiyasi kursunun predmeti və 

vəzifələri





MÜHAZİRƏ 1. QİDA FİZİOLOGİYASI 

KURSUNUN PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

Əhalinin zəruri qida məhsulları ilə təmin edilməsi və normal 



(rasional) qidalanmasının təşkili məsələsi bəşəriyyət qarşısında 

duran ən vacib və daimi problemlərdəndir. Hər bir ölkə və dövlət 

üçün bu mühüm siyasi-ictimai, iqtisadi, elmi və tibbi əhəmiyyət 

kəsb edən nəhəng praktiki məsələdir. Qida məhsullarının əldə 

edilməsi və qidaya olan tələbatın ödənilməsi həm də hər bir 

konkret insan fərdini daim qayğılandıran şəxsi problem kimi 

mövcuddur.

Ümumiyyətlə, 



qidalanma 

canlı orqanizmin böyümə və inkişafı, 

həyat fəaliyyəti, mövcudluğu və artımı kimi əzəli funksiyaların 

həyata keçməsi üçün ən vacib olan bioloji xassə (fizioloji), motiv 

və tələbat kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnsan və digər 

canlıların qidalanması mürəkkəb bir prosesdir. Qidanın əsas 

mənbəyi təbiətdir. Qida məhsullarının istehsal potensialı bir sıra 

inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatının, kənd təsərrüfatı və 

sənayesinin mühüm tərkib hissələrindəndir. Bəzi ölkələrdə güclü 



Bizim ölkəmizdə isə bu iş hələlik özünün inkişaf mərhələsindədir.

Ərzaq məhsullarının təbii ehtiyatlarının qorunub saxlanması və onların 



ümumi miqdarının daim artırılması, yeni-yeni qida mənbələrinin 

aşkara çıxarılması, süni qidaların əldə edilməsi cəmiyyətin gələcək 

həyatı və tərəqqisi üçün mühüm şərtlərdən biridir.İnsanda qida 

davranışı ardıcıl olaraq həyata keçən bir sıra mürəkkəb motivlənmiş, 

psixo-emosional fonda cərəyan edən reaksiyalar və hərəkətlər 

silsiləsindəndir. Bu fizioloji proses öz mahiyyəti etibarilə digər həyat 

proseslərindən fərqlidir. Ona görə də fiziologiya elmində qidalanmanın 

təbii əsaslarının və onu həyata keçirən bioloji mexanizmlərin 

öyrənilməsinə həmişə böyük maraq göstərilmişdir. Qidalanma və onun 

rasional təşkili insanın sağlamlığı üçün vacib şərtlərdən biri olduğuna 

görə səhiyyə və tibb aləmində bu məsələlər daim diqqət mərkəzində 

olmuşdur. Son dövrlərdə qida fiziologiyası, kütləvi qidalanmanın 

gigiyenası və sanitariyası, ərzaq məhsullarının əmtəəşünaslığı, iaşə 

məhsullarının texnologiyası, qida gigiyenası kimi elmi və tətbiqi 

xarakterli sahələr formalaşmışdır. Qida fiziologiyası bir fənn kimi 

müvafiq ixtisaslı ali və orta ixtisas məktəblərində tədris edilir.




Qida fıziologiyası ümumi fıziologiyanın sürətlə inkişaf

edən,

böyük


nəzəri

praktik



əhəmiyyəti

olan


sahələrindən biridir.

Fiziologiya

orqanizmin, onun üzv və

sistemlərinin

həyat


fəaliyyəti

proseslərini

funksiyalarını, onlarm bir-biri ilə və xarici mühitlə



qarşılıqlı əlaqə və təsirlərini öyrənən elmdir.

Qida fıziologiyası orqanizm tərəfındən qida maddələrinin



qəbulu, həzm zamanı sorulması, quruluş (struktur)

elementlərinə

enerji


mənbəyinə

çevrilməsi

proseslərini öyrənir. Bu elmin əsas vəzifəsi orqanizmin

qida maddələrinə olan gündəlik tələbatları, qidanın

normal

həzmi


sorulması

şəraiti,

hüceyrələr

səviyyəsində mənimsənilməsi yolları və dərəcəsi, qida

rasionlarınm fızioloji əhəmiyyəti, qida çatışmamazlıqları

zamanı baş verən dəyişikliklər kimi məsələləri təcrübi

(eksperimental)

nəzəri


olaraq

araşdırmaqdan

ibarətdir. Qida maddələri və insanın bu maddələrə olan

ehtiyacı


haqqında

əsas


təsəvvürlər

mövcud


tarazlaşdırılmış

(balanslaşdırılmış)

qidalanma

təlimi


(konsepsiyası) ətrafında cəmləşir.


Bu təlimin əsas prinsipi qida məhsullarında fızioioji cəhətdən

tam dəyərli olan qida maddələrinin müəyyən və zəruri

nisbətlərinin saxlanması əsasında rasional qidalanmanın təşkili

məsələsidir.

Əhalinin


rasional

qidalanmasmın

vəziyyəti

cəmiyyətin sosial, iqtisadi və tibbi problemləri və onların həlli

səviyyəsi ilə bilavasitə bağlı məsələdir. Qida fiziologiyası

sahəsində

aparılan

araşdırmalar

əldə


edilən

hazırki


nailiyyətlər kütləvi qidalanmanın (ictimai iaşənin) təşkili və

fəaliyyəti kimi mühüm bir sosial problemin qoyuluşu və həllinə

bilavasitə təsir göstərir.

Qida məhsullarının kimyəvi tərkibi, onların gündəlik qəbulu



normaları, qidalanma rejimi, qarşılıqlı olaraq əvəz edilə bilən

qida məhsulları və maddələrinin düzgün müəyyənləşdirilməsi

seçilməsi,



qidanın

hazırlanmasının

mütərəqqi

texnologiyalarının tətbiqi məsələləri də qida fıziologiyası

elminin diqqət mərkəzində durur.



Qidalanma və onun bioloji əhəmiyyəti, qidanın kimyəvi və ya

mikrobioloji təhlükəsizliyi, qidalanmanın gigiyenası və sanitariyası,

qida sənayesinin və iaşə müəssisələrinin texnoloji bazası, əhalinin

qida məhsullarına olan ehtiyaclarının vaxtlı-vaxtında ödənilməsi ilə

əlaqədar biliklərdən, qida sənayesi və iaşə müəssisələri işçilərinin

sahələrdə peşə hazırlığı kimi əldə edilmiş nailiyyətlərindən çox

asılıdır. Qida fiziologiyasının elmi araşdırmaları və tövsiyyələri qida

məhsullarının istehsalı və yenidən emalına, onların tərkibində qidalı

və digər faydalı maddələrin qorunub saxlanılması məsələlərinin

həllinə kömək edir. Bu həm də rasional qidalanmanın düzgün təşkili

üçün əhəmiyyət kəsb edir.

Rasional qidalanma,

düzgün təşkil edilmiş elə qidalanmadır ki

qəbul edilən hazır məhsullarda qida maddələrinin insan orqanizminin

fızioloji tələbatlarına uyğunluğunu təmin etməklə yanaşı, eyni

zamanda onların mənimsənilməsi və sərf edilməsi prosesləri arasında

müəyyən tarazlığın olmasını və orqanizmin böyümə və inkişafı ilə

əlaqədar olaraq,



qidaya olan əlavə ehtiyaclarının ödənilməsini nəzərdə tutur.

Rasional qidalanma insan həyatının yaş, peşə, istehsalat, iqlim,

coğrafı mühit, məişət və fərdi xüsusiyyətlərinə müvafıq olaraq

qurulmalıdır. Qidalanmanın bioloji (fızioloji) rolu onun tibbi

aspektləri

baxımından

da

qiymətləndirilməlidir.



İnsanın

sağlamlığına, ömrünə, əmək qabiliyyətinə və xarici mühitin

əlverişsiz amillərinə uyğunlaşmasına, adaptasiyasına təsiri məsələsi

isə qida fıziologiyası elmini tibb elmləri ilə əlaqələndirən əsas

məsələlərdəndir. Qidalanma insanın sağlamlığını müəyyənləşdirən

mühüm təbii amillər sırasına aiddir. Orqanizmin həyat fəaliyyəti,

onda baş verən qurulma və bərpa prosesləri, onlara sərf olunan

enerji və tikinti materialı bilavasitə qidalanmadan asılıdır.

Qida fıziologiyası qidanın kimyəvi tərkibi, enerji dəyəri, sutkalıq

normaları və qidalanmanın rejimi kimi məsələləri araşdırmaqla

bərabər, müxtəlif qida çatışmamazlıqları ilə əlaqədar baş verən

fızioloji və patoloji dəyişiklikləri də nəzərdən keçirir.




Uzunmüddətli tam və ya natamam qidalanma, azkalorili qidalarla 

qidalanma bir tərəfdən orqanizmin həyat fəaliyyətini və 

mövcudluğunu təhlükə altına qoyan mühüm eksperimental-

stressor amillər kimi, digər tərəfdən isə müəyyən xəstəlikləri 

aradan qaldıran və yaxud onların inkişafını zəiflədə bilən tibbi 

vasitə kimi xarakterizə edilir. Aclıq amilinin mənfı təsirinin 

normal qidalanma yolu ilə aradan qaldırılmasının mümkünlüyü 

isə qida fıziologiyasının əsas müddəalarından biridir.

Dövlətin milli siyasətində əhalinin fızioloji normalar hüdudunda 



lazım olan qida ilə təmin edilməsi həmişə əhəmiyyətli (prioritet) 

məsələ kimi qiymətləndirilir. Hər bir insan və vətəndaş normal 

qidalanma hüququna malikdir ki, bu hüququn da əsas təminatçısı 

dövlət və fərdin özüdür. Qida fiziologiyası elmi qidaianmanın 

elmi əsaslarının və potensialının formalaşmasında böyük rol 

oynayır.



Qida fıziologiyası nisbətən cavan elm olmaqla, onun bəzi nəzəri 

və təcrübi əsasları XIX əsrdə formalaşmağa başlamışdır. Fizika, 

kimya, fıziologiya və təbabət sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlər, 

bu sahələrdə canlı orqanizmlərə, onların qidalanması 

proseslərinə şamil edilə bilən bəzi qanunların və ölçmə 

metodlarının kəşfı qida və qidalanma haqqında ilk elmi 

təsəvvürlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. R. Mayer, C.Coul, 

H. Helmhols, M.V. Lomonosov, Y. Libix və digər alimlərin 

adları ilə bağlı olan bəzi fıziki-kimyəvi qanunlar-enerji, maddə 

və hərəkətin çevrilməsi və saxlanılması qanunları canlı 

orqanizmdə, ətraf mühit ilə canlı orqanizm arasında maddələr və 

enerji mübadiləsi proseslorinin bioloji mahiyyətini dərk etməyə 

kömək etmişdir. X1X əsrin ikinci yarısında M. Rubner və başqa 

tədqiqatçılar qida maddələrinin kalori (enerji) dəyərliliyi 

haqqında təsəvvür yaratmış, bədəndə enerji mübadiləsinin 

kəmiyyət göstəricilərini ölçmək və hesablamaq üçün effektli 

metodlar təklif etmişlər. 






Kalorimetrik

üsulun


yaradılması

onun



daha

da

təkmilləşdirilməsi qida fıziologiyasının inkişafında mühüm



mərhələ kimi qeyd olunmalıdır.

O, göstərmişdir ki, həzm prosesləri qidanın kəmiyyət və keyfıyyət



göstəricilərindən, xarakterindən, orqanizmə təsir göstərən şərti və

şərtsiz amillərdən, heyvanın qida davranışından xeyli asılıdır. Qida

fıziologiyası sahəsində İ.P.Pavlovun klassik tədqiqatları indi də

yüksək qiymətləndirilir. Onun bu sahədə dərc etdirdiyi kitabları və

elmi materialları vərəqlədikcə bunun bir daha şahidi oluruq.

Rus fızioloji məktəbinin banisi sayılan İ.M.Seçenovun mərkəzi



sinir sistemi-nin fəaliyyəti ilə əlaqədar elmi tədqiqatları, qan

dövranı, həzm və beyin fiziologi-yası sahəsində böyük rus

fizioloqu

İ.P.Pavlovun

apardığı

tədqiqatlar

"Qida

fıziolo-gi-yası"nın sonrakı inkişafında mühüm rol oynamışlar.



Təsadüfı deyildir ki, bu alim-lərin hər ikisı məhz həmin elmi

nailiyyətlərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər.




Əhalinin müxtəlif qrupları və ya kontingentləri üçün qidanın 

normalaş-dı-rıl-ması, qidada zülal, şəkər, yağ, vitamin, mineral 

duzlar və s. kimi əsas kompo-nentlərin optimal normaları və 

nisbətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi də elmi şəkildə 

öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə M.N. Şaternikov, O.P. 

Molçanov, İ.P. Razenkov, N.M. Lunin, A.V.Palladin, A.A. 

Pokrovski kimi alim və həkimlərin böyük xidmətləri olmuşdur.

Akademik A.A.Pokrovski qida biokimyası, fıziologiyası və 



patologiyası sahə-lərində geniş elmi tədqiqatların təşkilində 

mühüm rol oynamışdır. Hələ keçmiş so-vet dövlətinin 

mövcudluğu dövründə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasmın 

nəzdində və A.A.Pokrovskinin bilavasitə rəhbərliyi altında 

"Elmi-Tədqiqat Qida İnstitutu" fəaliyyət göstərmişdir. İnstitut 

əhalinin müxtəlif kontingentlərı üçün qidaya olan tə-ləbatların 

elmi əsaslar üzərində yaradılmış yeni normativ göstəricilərinin 

işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır.




XX əsrin sonlarından akademik A.M.Uqolev və onun şagirdlərinin 

apardığı el-mi-tədqiqat işləri qida fıziologiyası elmini daha da inkişaf 

etdirmişdir. Bu ba-xımdan A.M. Uqolevin "Adekvat qidalanma 

nəzəriyyəsi və trofologiya" adı altında dərc etdirdiyi monoqrafıya və 

bu istiqamətdə elmi məqalələrinin rolunu xüsusilə qeyd etmək 

lazımdır. 

Burada adekvat qidalanma nəzəriyyəsinin əsas postulatları 



işıq-landırılmaqla, klassik tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsinə 

onun tərkib hissəsi kimi baxılır. Bunlardan əlavə, XX əsrin 

əvvəllərindən 90-cı illərə qədər fəaliyyət göstərən Moskvadakı 

"Ümumittifaq İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (indiki 

Ümum-rusiya Qidalanma İnstitutu),

Ukraynada "İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (Ukrnitop) və 



digər elm idarələri də əhalinin qidalanması ilə bağlı elmi 

məsələ-lə-rin, iaşə müəssisələrində kütləvi qidalanmanın və pəhriz 

qidalanmasının təşkili ilə əlaqədar elmi biliklərin işlənib 

hazırlanmasında böyük rol oynamışlar. Prof. D.İ.Lobanov, prof. 

E.P.Kozmina, prof.V.S. Baranov, akad. M.İ.Belyayev, prof. 

A.İ.Mqlinets, dos. Q.N.Lovaçeva, dos. N.R.Uspenskaya, prof. 

M.İ.Peresiçnıy kimi alimlərin və onların şagirdlərinin apardığı elmi-

tədqiqat işlərinin nəticələri də "Qida fıziologiyası" elminin gələcək 

inkişafında xüsusi qeyd olunmalıdır.



İnsanın qidalanması bioloji və sosial problem olduğundan bu məsələ 

beynəl-xalq səviyyədə, bir sıra mötəbər beynəlxalq təşkilatların 

bilavasitə təkidi və iştirakı ilə vaxtaşırı müzakirə edilmiş və indi də 

edilir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının illik hesabatlarına görə dünya 

əhalisinin ancaq yarıya qədəri normal qidalanma imkanlarına malikdir. 

Hətta, bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə belə əhalinin qidalanma normaları və 

çeşidinin orqanizmin zülala və enerjiyə olan tələbatlarına tam cavab 

vermədiyi faktları qeyd edilmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 

(BMT) bəzi bey-nəlxalq departamentləri (Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq 

Komitəsi, Səhiyyə Təşki-la-tı və s.) xətti ilə Cenevrədə (1984 və 1990-

cı illərdə) və Romada (1987-1992-ci illərdə) keçirilən konqreslərdə 

əhalinin qidalanması problemləri, bu sahədə aparı-lan elmi-tədqiqat 

işləri və eksperimentlərin analizləri, ölkələrin milli siyasətində 

qi-dalanma məsələlərinə münasibət, dövlət başçılarına müraciətlər ön 

planda dur-muş və geniş şəkildə müzakirə edilmişdir. 




Qida fıziologiyasının inkişafı və nailiyyətləri fərdi və kütləvi 

qidalanmanın düz-gün qurulması, qida məhsullarının emalı, qidaların 

hazırlanması və onlardan isti-fadə edilməsi qaydalarının qida 

texnologiyasının və çeşidinin yaxşılaşdırılma-sına, orqanizmin 

sağlamlığının mühafızə edilməsinə, qidalanmanın əhəmiyyətinin 

geniş əhali kütlələri tərəfindən dərk olunmasına xidmət edir.

Fiziologiya sahəsində qədim elmi fıkirlərə isə orta əsrin təbabət 



korifeylə-rin-dən olan Ə1 Razinin "Mənsuri” adlı əsərində, Abu 

Farabinin tibbə aid olan "İnsan bədəninin orqanları haqqında”

traktatında, Əbu Əli İbn-Sinanın məşhur "Tibb elminin qanunlan" 

kitabında və digər mənbələrdə rast gəlinir.

O dövrdə yaşamış azəri alimlərindən Ömər Osman oğlu və Dürrü 



Razi, son-rakı dövrlərdə yaşayıb yaratmış fransız və alman, italyan 

alimlərindən Rene De-kart, Vilyam Harvey, İ.Müller, Luici Qalvani, 

Rusiyada M.V.Lomonosov və V.A.Basovun əsərlərində də 

fiziologiyanın gələcək inkişafına təkan verən çoxlu el-mi məlumatlar 

vardır. Bütün bunlar barədə və digər alimlər haqqında daha geniş 

mə-lumatları, fıziologiya üzrə müasir dövrün görkəmli Azərbaycan 

alimi prof. Faiq Cəfərovun yazmış olduğu "İnsan fıziologiyası" 

dərsliyinin "Fiziologiyanın inkişaf tarixi" bölməsindən toplamaq olar.




Əlbəttə, tarixən fıziologiyanın inkişafında kimya və fızika 

sahəsində aparılmış elmi-tədqiqatların da böyük rolu olmuşdur. 

Bunlar da öz növbəsində sonralar müstəqil bir elm sahəsi kimi 

formalaşmış "Qida fiziologiyası"nın inkişafına gətirib çıxarmışlar.

Azərbaycan Respublikasında da qida fıziologiyası sahəsində xeyli 



önəmli elmi-tədqiqat işləri aparılmış və bu sahədə elmi 

müşahidələr yenə də davam etdirilir. Ölkənin milli siyasətində 

əhalinin ərzaq xammalı və qida məhsulları ilə təmin edilməsi 

məsələsi daim öz aktuallığını saxlayır.

Orta əsrlərdə təbabət elmlərinin, o cümlədən fıziologiyanın



təkamülündən söhbət açıldıqda hərtərəfli ensiklopedik biliyə malik

olan məşhur İbn Sinanın (Avisenna) «Tibb elminin qanunları» 

əsərini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Buradakı qida və qidalanmaya

aid fıkirlər, qida maddələrinin (məhsullarının) dad xüsusiy-yətləri

və onların təsnifatı haqqında toplanıb dəqiqləşdirilmiş elmi

məlumatlar və digər müddəalar qida fıziologiyası və qida

gigiyenası elmlərinin, hətta qida texnologiyası elmlərinin gələcək

inkişafında müstəsna rol oynamışdır. 




Burada insan fıziolo-giyasının əsasları ilə əlaqədar 

əsaslandırılmış elmi fikirlərlə yanaşı, ən maraqlısı ayrı-ayrı 

qida məhsullarının orqanizm üçün fızioloji əhəmiyyəti, 

müalicəvi təsir mexanizmləri barədə çox geniş məlumatlar 

vardır.


İbn Sinanın bu əsəri haqqında ədəbiyyatlarda çoxsaylı 

məlumatlar və şərhlər vardır. Şərq aləminin digər qolu sayılan 

qədim Tibet təbabəti elminin fıziologiyaya, xüsusilə qida 

fıziologiyasına aid olan mənbələrindən qısa məlumatlann 

verilməsi də, fıkrimizcə daha məqsədəuyğun olardı.

Min illər ərzində formalaşmış qədim Tibet təbabətinin ən 



qiymətli əsərlə-rin-dən olan "Jud-şi" və "Vaydurya-onbo" 

traktatlarında sağlam və xəstə orqanizm haq-qında olan elmi 

və praktiki məsləhətlərin çoxu bu gün də fıziologiya elmi 

üçün çox əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz, təkcə şərq alimləri 

deyil, avropalılar da təbabətin sonrakı inkişafında burada olan 

dəyərli məlumatlardan bəhrələnmişlər. 




XIX əsrin görkəmli təbiblərindən sayılan, milliyyətcə monqol olan 

P.A.Badmayevin bu dövr-də yazmış olduğu şərhlərlə rus dilinə 

tərcümə etdiyi "Tibet təbabəti elminin əsas-ları Jud-şi" kitabında 

bunlar haqqında ətraflı söhbət açılmışdır.

Qida və qida maddələrinin həzmdə iştirakı, öd ifrazı, su 

mübadiləsi və qan damarlarının fəaliyyətində rolu, bütövlükdə 

orqanizm üçün əhəmiyyəti haqqında ətraflı söhbət açılır.

Qidalanma, qida maddələri, içkilər, həyat tərzi və ilin 

mövsümünün qidalan-maya və müalicəyə təsiri, qida qarışığının 

həzm zamanı mədə şirəsinin təsiri ilə dəyi-şilməsi, onun dadının 

dəyişilməsi, öd və vəzilər, onların fəaliyyəti, qidalan-ma-nın 

pozulmasına təsir edən amillər, sinir sisteminin fəaliyyəti və ona 

təsir edən amillər, qan və əzələlər, yağ toxuması və sümük, 



beyin və onun fəaliyyəti, beynin 4 arteriyanın köməyi ilə 

qidalanması və digər elmi məlumatlar, qidalanmanın 

po-zul-ması nəticəsində orqanizmin müxtəlif orqanlarında baş 

verən çatışmazlıqlar və s. haqqında bu gün də araşdırmalar 

tələb edən çox qiymətli fıkirlər təkcə müasir elm aləmində 

deyil, kütləvi oxucu kütləsində də təəccüblə yanaşı, həsəd 

hissləri oyadır.

Tibet dilində yazılmış olan, Tibet təbabətinin əsas 



qanunauyğunluqlarını əks etdirən "Jud-şi" traktatı üçün 

şərhlərdən ibarət olan "Vaydur-onbo" traktatında in-san 

orqanizmi üçün normalar və patologiyalar üzrə qaydalar, 

nəzəri konsepsiyalar toplanmışdır. 4 cilddən ibarət olan bu 

traktatda təkcə dərman vasitələrinin tətbiqinə aid deyil, 

müvafıq həyat tərzində və pəhriz şəraitində insan 

sağlamlığının taraz-lığını təmin edən üç fızioloji sistem 

("rlunq", "mkxris" və "badkan" terminləri adı altında) 

haqqında və onların funksional xarakteristikası vacibliyindən 

məlumatlar verilir.




Qidanın orqanizmdə mənimsənilməsi və sorulması zamanı yeddi 

ardıcıl çev-ril-mələrin baş verdiyi göstərilir. Bu isə toxuma 

quruluşlarının yaranması, onların assimilyasiya prosesində 

iştirakı fıkirlərinin izah olunması cəhdini göstərir. Burada eyni 

zamanda, əsas fızioloji sistemlərin fəaliyyətində sinir sisteminin 

tənzimləyici rolundan, maddələr mübadiləsi ilə əlaqəsindən 

danışılır, qanın fızioloji yaxud pato-loji proseslərdə iştirakı 

dərəcəsi (səviyyəsi) və formalarından söhbət açılır. "Vaydurya-

onbo" traktatının 6-cı fəslində o vaxtki təbabət elminin quruluşu 

ağac şəklində təsvir olunur ki, bölmələr, başlıqlar, fəsillər bu 

ağacın gövdələri, budaqları və yarpaqları kimi göstərilir. 

Məsələn, doqquz gövdənin olması təbabət elmində 9 əsas 

bölmənin - orqanizmin normal vəziyyəti, dəyişilmiş (xəstə) 

vəziyyəti və s. bu kimi bölmələrin mövcudluğuna oxşadılır.

Beləliklə, fıziologiyanın bu günkü səviyyəyə gəlib çatması və 



onun böyük bir elm sahəsi kimi təşəkkül tapmasında orta əsr şərq 

aləminin mövcud əsərləri və təcrübədə əldə olunmuş 



nailiyyətləri böyük rol oynamışdır.

Yüklə 73,58 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə