7
Məhsəti rübailərinin benqal dilinə tərcümə edən Bitoşok Bhottoçarco yazırdı:
“Şeirlər orta əsrlərin müsəlman Şərqi şəraitində, yəni qadınların hələ çadra altında
gəzdiyi bir şəraitdə yazılsa da, bugünkü həyatla səsləşir. Məhsəti xanım Gəncəvi
dərin lirik və fəlsəfi düşüncələrin məhsulu olan bu rübailərini bizim üçün qoyub
getmişdir”
Məhsəti Gəncəvinin ən böyük nailiyyəti, bir ömür bahasına qazandığı ən
başlıca xoşbəxtliyi budur ki, şair
olaraq əbədi dirilik, ölməzlik qazandı.
Bu gün Məhsətinin danışdığı dillərin sayı çoxdur. İndi onun rübailəri farsca
və azərbaycanca nəşr olunur. Gəncəli şairənin poetik yadigarlarının sərhədi
getdikcə böyüyür. Rübailər almancaya, fransızcaya, ingiliscəyə, italyancaya
çevrilib. Bir sözlə, Məhsəti şöhrətinin, Məhsəti fəthlərinin fəzaları hüdudsuzdur.
Ədəbiyyat tariximizin bu mübariz, bənzərsiz şairəsini dərindən öyrənmək,
onunla bağlı mübhəmləri aydınlığa çıxarmaq, bolluca suallara cavablar vermək
borcumuzdur. Məhsəti rübailərinin əksəriyyəti məhəbbətə həsr olunmuşdur. Bu
rübailərdə sevən bir qəlbin həyəcanlarını, saf və real bir eşqin ifadəsini görürük.
Dərin mənalı rübailəri Yaxın Şərqin hər tərəfinə yayılaraq, Məhsətinin həyatı,
yaradıcılığı və şeirləri əsasında “Məhsəti və Əmir Əhməd” adlı dastan yaranmışdır.
Məhsəti ilə Gəncə xətibinin oğlu Əmir Əhmədin müşairəsi əsasında yaranan bu
dastanın əlyazması nadir nüsxə olmaqla XV əsrdə yazılmışdır.
“Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanından çıxış edən müəllif yazır: “Deyirlər
ki, Gəncə şəhərində Məhsətidən yaxşı şətrənc oynayan yox idi.” Tarixi qədim olan
şahmat oyununa Şərq ölkələrində, xüsusən qadınların hələ orta əsrlərdə maraq
göstərdiklərini bilirik. Şərq qadınları şahmat oynamaqda yüksək istedad sahibi
olmuşlar. Bu müdrik oyunla maraqlanan sevimli şairəmiz Məhsəti Gəncəvi
olmuşdur. Əmir Əhmədlə şahmat taxtası arxasında oyun zamanı Məhsətinin əqil və
fərasəti, istedad və bacarığı sayəsində bədahətən dediyi rübailər onun şahmat
oyununun incəliklərinə vararaq, ondan zövq almaq bacarığını göstərir.
Azərbaycan qızının yüksək şahmat istedadı alman alimi, şərqşünas
F.Meyerin də diqqətini cəlb edir. 1963-cü ildə Visbadendə alman dilində nəşr
etdirdiyi “Gözəl Məhsəti” kitabında o, şairənin həyat və yaradıcılığını öyrənmək,
onun ədəbi irsini toplayıb nəşr etmək sahəsində faydalı addım ataraq, Məhsətinin
Gəncədə doğulduğunu, onun şair, musiqişünas, xanəndə olduğunu, həm də çox
gözəl arfa çaldığını göstərmişdir.
Məhsəti öz dövrünün humanist poeziyası ilə yaxından bağlı olduğundan
insanı, onun gözəlliyini, istək və arzularını ifadə etmiş, onun həyat eşqinə,
duyğularına bəraət qazandırmışdır. Rübai ilə nəfəs alan, onunla yaşayan Məhsəti
“Mənimsə kəbinim bir rübaidir” – deyir.
Məhəbbət nəğmələri yaradan şairə səmimi, təmiz insan münasibətlərini
təmsil edərək, sevən qəlbin çırpıntılarını, sevincini rəngarəng boyalarla qələmə
alır. O, rübailərində elm və sənət adamları ilə yanaşı, sadə zəhmət adamlarını
sənətkar, peşəkar və xırda tacir təbəqəsini vəsf edən şəhraşubları ilə də ədəbiyyat
tariximizdə birinci şəhraşubun söz ustası kimi tanınır. İnsanın əməyi, işi, gücü,
fəaliyyəti tərənnüm edilən şəhraşublar Məhsəti qələminin ən uğurlu inciləridir.
8
Rafael Hüseynov yazır: “Məhsətinin şeirlərini oxuduqca sezirsən ki, bu səs
qadın səsidir... Mən qadınam və mən də duymağa, sevməyə, nifrət etməyə, öz
sözümü deməyə layiqəm. Və həm də qadirəm”. Bu səsdə, bu nəfəsdə qadın
şəxsiyyətinin , qadın ləyaqətinin, istedadının ucalığının sönməz alovunu, məşəlini
görürük. Şairənin müəmmalar zəncirini xatırladan həyat və yaradıcılığını izləyən
Rafael Hüseynov onun xəyal, mif, əfsanə olması barəsindəki yanlış qənaətləri,
dolaşıqlıqları elmi cəhətdən araşdırıb Məhsətinin gerçək şəxsiyyət olması
haqqındakı həqiqəti üzə çıxarmışdır. Məhsəti surətinə müraciət edən
rəssamlarımız, heykəltəraşlarımız öz düşündükləri kimi bu obrazı yaratmışlar.
Vüqar və əzəmət ilə nəzər diqqəti cəlb edən, Gəncənin qiymətli incisi
sayılan musiqişünas şairə Məhsəti xanımın şeir dünyamızda öz dəsti xətti var.
Məhsətiyəm oldum gözəllərə tağ,
Hüsnümü vəsf edir Xorasan, İraq.
deyən şairənin ömür yoluna nəzər saldıqda görürük ki, həqiqətən də Məhsəti
xanımlar xanımıdır.
Təqiqatçılar dastanda adı keçən Əmir Əhmədin də tarixi şəxsiyyət olmasını
təsdiqləyir: “Əmir Əhməd də tarixi vəsiqələrin danılmaz təsdiqləməsinə müvafiq
olaraq yaşamış, yaratmış, söz tariximizdə iz qoymuş bir sənətkardır”. XII əsrdə
yaşayıb – yaratmış Məhsəti Gəncəvi və müasirlərinin ədəbi irsi o vaxtdan
indiyədək yalnız bədii sözə məftun olan, onu oxumaqdan, dinləməkdən,
əzbərləməkdən zövq alanları deyil, şerşünasları, ədəbiyyat tarixçiləri və
nəzəriyyəçilərini də daim cazibəsində saxlayıb. Məhsəti irsini sevimli edən, bu irsə
müasirlik qazandıran cəhətlər şairənin poetik irsindəki əsas istiqamətlərin
məhəbbət lirikası, sosial motivlər, fəlsəfi düşüncələr, xalq gülüş mədəniyyətinin
inikasının olmasıdır. Məhsəti irsi rübailər toplusu deyil, bir düşüncədən, vahid
poetik üslubdan doğan ədəbi hadisədir. Məhsəti Gəncəvinin tərcümeyi-halı
şeirləridir. Şairə ən çox sevilən, ən çox mübahisələr doğuran və ən az öyrənilmiş
söz ustalarındandır.
Məhsəti Gəncəvi həqiqi bir şairə oldu, dünyanı daha dərindən duydu, hiss
etdi, insan ağrılarına biganə qala bilmədi... Bu böyük xoşbəxtlik idi ki, ona nəsib
olmuşdu.
Azərbaycan rübaiçiliyinin hələ öyrənilməmiş sahələri, açılmamış sirləri
çoxdur. Belə ki, monoqrafiyada Parisdə Viktoriya Albert muzeyində üzərində
Məhsəti xanımın rübailəri həkk olunmuş bir sürahi saxlandığı haqqında da
məlumat verilir.
Məhsətinin surətini düşüncələr aləmində, xəyalında canlandıran, onun həyat
səhifəsini vərəqləyən oxucu şairəyə məftun olur. Dilimizin gözəlliyindən,
incəliyindən məharətlə istifadə edən, xalqın kədər və sevincini, mənəvi aləmlərini
dərindən duyan şairə təkcə Şərqin deyil, bütün dünya ədəbiyyatının bəzəyi
olmuşdur.
Məhsəti Şərq poeziyasına bir səhər mehi kimi gəldi. Onun şeir nəfəsi təmiz,
ətirli olub, ürəkdən qopub ürəklərə hopurdu. Şairənin zahirən kiçik görünən poetik
irsinin daxili üfüqləri hüdudsuzdur. O, poeziyamızda azadfikirliliyin ilk
carçılarındandır.