9
Qeyd edim ki, Məhsətinin həyatı, şəxsiyyəti barədə mənbələrdə dəqiq
məlumat yoxdur. Şairə haqqında ancaq əsərlərindən gətirilən nümunələr əsasında
fikir söyləmək olar. Bu da ondan irəli gəlir ki, orta əsrlərdə qadının şeir yazmağı
qəbahət sayılmışdır. Məhsəti şairənin təxəllüsüdür. Məh sözü ay və böyük
mənasındadır. Siti burada xanım mənasında işlədilmişdir. O, ilk məşhur
Azərbaycan şairəsi, ilk şahmatçı qadın, ilk görkəmli qadın musiqiçimiz və çox
ehtimal ki, ilk qadın bəstəkarımızdır. Onun tərcümeyi-halı rəvayətlər və
müəmmalar haləsinə bürünüb. Şairənin həyatı barədə məlum olan faktlarsa hər
halda həmin dövrün müsəlman cəmiyyətinin anlayışında həddən artıq qeyri-adiliyi
ilə fərqlənir.
Məhsəti Gəncəvi – XII əsrdə yaşamış mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan
şairə, sufi Əxi təriqətinin üzvü olmuşdur. Rəvayətlərə əsasən, o, Gəncənin Xərabat
məhəlləsində yaşamış, vaxtını qonaqlıqlarda, musiqi və rəqs məclislərində
keçirmişdir. Onun şerlərində şərab və eşq duyğusu tərənnüm olunur. Şairənin
əsərləri içərisində Gəncənin Xərabat məhəlləsində yaşayan gənc sənətkarlara,
dərzilərə, əyiricilərə, qızılaxtaranlara və başqalarına həsr etdiyi şerlər silsiləsi daha
çox məşhurdur. Məhsəti xanımın tərcümeyi-halında qəti müəyyənləşmiş səhifələr
olduqca azdır. Şairənin yaradıcılığı və həyatı ilə bağlı faktlar Rafael Hüseynovun
şairəyə böyük məhəbbətlə və yüksək peşəkar ustalıqla qələmə aldığı “Məhsəti necə
varsa” kitabında toplanmışdır. Şairə təqribən 1089-cu ildə Gəncə şəhərində
doğulmuş və ömrünün sonuna qədər burada yaşamışdır. Onun əsl adı Mənicə idi,
Məhsəti adını isə özünə ədəbi təxəllüs kimi götürmüşdü. Həmin təxəllüsün
mənşəyi barədə bir neçə rəvayət vardır. Bunlardan birində deyilir ki, guya Sultan
Səncərlə söhbətlərindən birində Mənicə öz mühitində hamıdan kiçik və görünməz
olduğunu söyləyir. Sultan isə onunla razılaşmayıb deyir ki, “to, meh-həsti” (yəni,
“sən hamıdan böyüksən”). Və guya “meh-həsti”-“məhsəti”yə çevrilib, onun
təxəllüsü olur. Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülistani-İrəm” əsərinin “Nəticə”
adlanan hissəsində irəli sürülmüş fərziyyəyə görə, “Məhsəti” “mah” və “səti”
olmaqla iki sözdən ibərətdir və “böyük xanım” anlamına gəlir. Nəhayət, başqa bir
ehtimala əsasən, bu ad “Mah” və “səti” (“Ay xanım”) sözlərindən düzəlib. (Nizami
Gəncəvinin Məhin Banusu Xosrov və Şirin də bunun analoqudur).
Məhsəti yaxşı təhsil almış və əsərlərindən də göründüyü kimi, aşağıdakı şəhər və
vilayətlərdə olmuşdur: Rum, Mərv, Bəlx, Nişapur, Herat, Gəncə, Xorasan, İraq,
Zuzən, Arran və s. Bir müddət o, böyük Sultan Səncərin sarayında yaşamış, onun
qəbullarında və burada keçirilən ədəbi məclislərdə iştirak etmişdir. Deyilənlərə
görə, Sultan Səncərin diqqətini onun gözlənilmədən yağan qar haqqında bədahətən
söylədiyi bir rübai çəkmişdir:
“Göylər sənə gümüşü xalça göndərib ki, atının nalı bulanmasın.” Sultan bu
rübaini eşitdikdən sonra şairəni “Mə-histi” (“Ən böyük”) adı ilə mükafatlandırmış
və onu öz yaxın əhatəsinə qəbul etmişdi. Məhsəti ömrünün çox hissəsini Gəncədə
keçirmiş, Sultan Məhəmmədin və onun oğlu Sultan Mahmudun saray həyatında
yaxından iştirak etmişdi. Böyük şairənin həyatı barədə məlumatlar əsasən əlyazma
nüsxələri Azərbaycan Əlyazmalar institutunda, İstanbulda və Londonda saxlanan
XIII əsrə aid edilən “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanından götürülür. Azərbaycan
10
ədəbiyyatşünaslarının son tədqiqatları göstərir ki, “Dastan”ın müəllifi XIII əsrdə
yaşamış Azərbaycan şairi və alimi Abdulla Cövhəri Zərgər Təbrizidir və buradakı
qəhrəmanlar, o cümlədən şair Əmir Əhməd, Gəncə şahı (Sultan Məhəmməd) və II
Gəncə şahı (Sultan Mahmud) real şəxsiyyətlərdir.
Dastanda Əmir Əhmədə bəslənən sevgi əbədi eşqin ən yüksək pilləsidir. Şairəyə
görə, bu eşq əbədi məhəbbətin meyarıdır. Ancaq onun nəzərində bundan da ülvi bir
sevgi mövcuddur. Bəzən isə şairə özünün sufizmə aidliyi barədə az qala açıq
işarələr vurur. Məhsəti Gəncəvinin xalq şeri tərzinə yaxın formalı rübailəri və öz
fəlsəfi mahiyyəti etibarilə dərin məzmunlu şerləri Azərbaycan və ümumən Şərq
poeziyası tarixində mühüm rol oynamışdır. Bir çox tədqiqatçılar Məhsətinin
rübailərini Ömər Xəyyam məktəbinə aid edirlər. Məhsəti Xəyyam məktəbini
davam etdirmişdir, onu məna və məzmun baxımından zənginləşdirmiş, ona türk
ruhu və intonasiyası gətirmiş, yeni lirik obrazlar, poetik təsvirlər, ürəkaçan
deyimlərlə zənginləşdirmişdir. Məhsəti Xəyyam məktəbi ilə yanaşı öz rübai
məktəbini yaratmış, dünya lirik şeir dəftərinə öz imzasını qoymuşdur.
Bəzi çağdaş ədəbiyyatşünasların əksəriyyətinin fikrincə isə şairə əsası Qətran
Təbrizi və İzəddin Şirvani tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan şer məktəbinin
ənənələrindən bəhrələnmişdir. Məhsəti ilə Qətran təfəkkürünün əsas oxşar cəhətləri
dünyəviliyə sadiq qalmaq, öz yaradıcılığında insanpərvərliyi, insan gözəlliyini,
insan məhəbbətini tərənnüm etməklə yanaşı, təbiətin də gözəlliklərini vəsf və təsvir
etməkdədir. Məhsəti təbiət lövhələrini təsvir edərkən elə canlı, təbii, gözəl lövhələr
yaradır ki, oxucunu, dinləyicini heyran edir. Məhsəti təkcə mədhiyyəçilik
çərçivəsində donub qalmamış, öz poeziyasına, öz yaradıcılığına dərin, vüsətli
humanist məzmun vermişdir. O, rübailərində təkcə şahları, dövlət xadimləri və
sərkərdələri deyil, elm və sənət xadimləri ilə yanaşı, sadə zəhmət adamlarını da
tərənnüm etmişdir. Sözsüz ki, əldə olan rübailərindən başqa onun zəngin ədəbi
mirası olmuşdur. Təəssüf ki, elm aləminə hələlik 200-ə yaxın rübaisi, bir neçə qitə
və qəzəli bəllidir. Məhsəti Gəncəvinin ədəbi irsi də bütövlükdə zəmanəmizə gəlib
çatmamışdır. Onun ədəbi irsindən ancaq müxtəlif təzkirə, cüng, məcmuə və digər
mənbələrə səpələnmiş az bir hissə qorunub saxlanılmaqdadır.
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən qüdrətli nümayəndələrindən biri olan,
bütün Yaxın və Orta Şərqdə rübai ustadı kimi tanınan Məhsəti Gəncəvinin ədəbi
irsi ayrıca əlyazma kitabı şəklində günümüzə gəlib çatmamışdır. Bununla belə,
ayrı-ayrı qaynaqlarda Məhsətinin ayrıca əlyazma divanının olması haqqında
qeydlərə rast gəlirik. XIX əsrin tanınmış Azərbaycan tarxçi alimi Marağalı
Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənin yazdığına görə, Məhsətinin ayrıca lirik
şeirlər divanı olmuş, lakin bu əlyazma kitabı Übeydulla xan Özbəyin Herata
hücumu zamanı məhv edilmişdir.
Məhsətinin günümüzə qədər gəlib çatan rübailəri həm ayrı-ayrı ədəbi
təzkirələrdə, həm də çoxsaylı əlyazma toplularında özünə yer almışdır. Şairənin
ədəbi irsinin ən qədim qaynaqları XIII-XIV yüzilliklərin yadigarlarıdır. Məhsəti
Gəncəvinin Azərbaycan poetik fikrindəki bənzərsiz yerindən, ədəbiyyatımızın
inkişafındakı xidmətlərindən, zəngin yaradıcılıq axtarışlarından söhbət açarkən
onun nə qədər istedadlı şəxsiyyət olduğunu görürük. Təsadüfi deyildir ki, doqquz