17
12.
Məhsətinin dövrümüzə gəlib çatan əsərləri haqda nə məlumatınız var?
Məhsətinin lirik şeirlər divanı olmuş, lakin bu əlyazma kitabı Übeydulla xan
Özbəyin Herata hücumu zamanı məhv edilmişdir. Hal-hazırda Məhsəti
Gəncəvinin 257 rübaisi, 30 yaxın şeiri dövrümüzə qədər gəlib çıxmışdır.
Sual-cavab gecəsinin sonunda kitabxanaçı uşaqlara diqqətli olmalarına görə öz
təşəkkürünü bildirir, sualları düzgün cavablandıran oxucunu mükafatlandırır və
Məhsəti Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı haqqında daha dərindən
maraqlanmalarını tövsiyə edir.
Kitabxanada
Klassik
Azərbaycan
ədəbiyyatının
ən
qüdrətli
nümayəndələrindən biri olan, bütün Yaxın və Orta Şərqdə rübai ustadı kimi
tanınan Məhsəti Gəncəvidən bəhs edən ədəbiyyatların icmalını keçirmək, bu tarixi
şəxsiyyətin yaradıcılığından bəhs edən diskussiyalar da təşkil etmək olar. İcmal və
diskussiyaların məktəblərdə yuxarı sinif şagirdləri arasında keçirilməsi
məsləhətdir. Diskussiyalar keçirilərkən, Məhsəti haqqında yazılmış dastanlardan,
poemalardan, pyeslərdən, dramlarından söhbət açılır və bu haqda oxucuların
fikirləri öyrənilir.
Məhsəti Gəncəvidən bəhs edən “Məhsəti və Əmir Əhməd” dastanı üzərində
diskusiya apararkən, əvvəlcə dastanın qısa məzmunu haqda tədbir iştirakçılara
məlumat verilir. Diskussiyada iştirak edən məktəbin ədəbiyyat müəlliməsi
“Məhsəti və Əmir Əhməd”dastanının qısa məzmunu danışır. Dastanın qısa
məzmunu belədir:
“Bəlx şəhərində yaşayan bir ilahiyyat aliminin qızı olur. O, uşağın taleyinə
baxdırmaq üçün münəccimlərə müraciət edir. Ulduzlar qızın böyük gələcəyindən,
xalqın rəğbət və məhəbbətini qazanacağından xəbər verir. Həmçinin məlum olur
ki, qızın taleyi xərabatla bağlı olacaqdır. Atası qızı tərbiyə olunmaq üçün məktəbə
verir. On səkkiz yaşına qədər burada oxuyan qız yaxşı təhsil görür. Bundan sonra
atası qızını mütəxəssislərin yanına apararaq, ona 12 muğamı və bunların 24
şöbəsini öyrətmələrini xahiş edir. O, həmçinin xahiş edir ki, musiqiçilər qıza cəng,
ud və bərbəd alətlərində çalmağı öyrətsinlər. Atasının vəfatından sonra Məhsəti
Gəncəyə köçür və Xərabat məhəlləsində yaşayır. Dastandan da göründüyü kimi,
artıq 20 yaşında Məhsəti öz savadı, gözəlliyi, məlahətli səsi və poetik istedadı ilə
müsəlman dünyasının bir çox ölkələrində nüfuz və rəğbət qazanmışdı. Xərabatda
Məhsətinin səsini dinləmək üçün uzaqdan-yaxından həm əyanlar, həm də tacirlər
Gəncəyə gəlirdi. Uzun illərin intizarından sonra nəhayət, Gəncə xətibinin bir oğlu
olur. Uşaqın adını Əmir Əhməd qoyurlar. Onu körpəliyindən tərbiyəçiyə verir,
dörd yaşından isə məktəbə göndərirlər. Əmir Əhməd özünü olduqca bacarıqlı və
istedadlı bir uşaq kimi göstərir və doğma şəhərindən bircə addım aralanmasa da,
onun kamalının şöhrəti uzaqlara yayılır. Bir dəfə Əmir Əhməd yuxusunda görür
ki,cənnətə düşüb və bir huri şərab dolu piyalə ilə onu qarşılayır. Əmir Əhməd
şərabı nuş edir və həmin andan o hurinin gözəlliyi ilə məst olur. Səhər atası görür
ki, Əmir Əhməd pərişandır. Onun qüssəsini dağıtmaqdan ötrü 400 atlı götürüb,
Gəncəni gəzməsinə icazə verir. Əmir Əhməd məhəllələrin birindən keçəndə musiqi
sədaları eşidir və öyrənir ki, bura Xərabatdır. Oradakı meyxanələrdən birində dörd
mütəkkənin üstündə oturmuş bir qız görür. Bu, Məhsəti Gəncəvi idi. Əmir onun
18
yuxuda gördüyü huri olduğunu kəsdirir. Gənclər bir-birinə aşiq olur və rübailərlə
şerləşirlər. Həmin gecə yatmazdan əvvəl oğlunun Quran əvəzinə rübailər
oxuduğunu görən Xətib bərk təəccüblənir. Xərabatdan qayıtmış oğlunun davranışı
onu narahat edir. Xətib hətta onu həkimə də göstərir, sonra isə evləndirmək
qərarına gəlir. Lakin heç nəyin xeyri yoxdur. Əmir Əhməd dediyindən dönmür və
təkbaşına Xərabata, Məhsətinin yanına gedir. Məhsətinin anası onun kimin oğlu
olduqunu biləndə xoşagəlməz hadisə baş verəcəyindən qorxub, onu evlərinə
göndərməyi xahiş edir. Cavanlarsa onun sözlərinə məhəl qoymurlar. Xətib oğlunu
geri qaytarmaq istəyir və hətta Gəncə şahına şikayət də edir, lakin oğlan ipə-sapa
yatmır. Belə olduqda atası Əmir Əhmədin ardınca öz adamlarını göndərir. Onlar
onu tutub, zindana atırlar. Üç gün-üç gecə atasının əxlaqa dair nəsihətlərini
dinlədikdən sonra Əmir Əhməd onun dediklərinə razı olduğunu bildirir və azadlığa
çıxır. Xətib sevindiyindən zəngin bir ziyafət düzəldir. Ziyafət başa çatandan və
qonaqlar dağılışandan sonra isə Əmir Əhməd baş götürüb, yenə Xərabat tərəfə
gedir. Əmir Əhməd Məhsətini burada 40 incəbel qızın əhatəsində görür. Onlar ney,
çəng, dəf çalır, oxuyur, rəqs edirdilər. Məhsəti musiqi dərsi keçir. Burada o, artıq
qarşımızda başqa görkəmdədir-nəinki şer yazır, oxuyur, bir çox alətlərdə çalır,
həmçinin musiqi və rəqs dərsləri də keçə bilir. O dövrün musiqi sənəti və musiqi
mühiti ilə tanışlıq üçün dastanda Gəncə şahının Məhsətinin şərəfinə verdiyi
ziyafətin təsviri də maraqlıdır. Burada musiqi bir qayda olaraq, cənkdə, udda,
bərbəddə, əbrişimdə, neydə və tənburda ifa olunur. Daha sonra biz dastandan
Məhsətinin Gəncədə ən güclü şahmat ustası olduğunu öyrənirik. Həmin qəbulda
Gəncə şahı Məhsəti ilə şahmatda da gücünü sınayır. Başqa bir yerdə şahın Əmir
Əhmədlə mərc gələrək, min dinardan şahmat oynaması göstərilir. Əmir Əhməd
qələbə çalır və şah borcunu qızıl pulla ödəyir. Bir dəfə Məhsətini yenə saraya,
Gəncə şahının hüzuruna çağırırlar. Nəyə görəsə qəzəblənmiş hökmdar əmr edir ki,
Məhsətini öküz dərisinə bürüyüb, zindana atsınlar. Ancaq altı gündən sonra yerli
əyanların xahişi ilə şairəni zindandan çıxarırlar və o, qəzəblə şahı ifşa edən şerlər
söyləyir.
Başqa bir yerdə qış ovu zamanı şairənin Gəncə şahına qar haqqında
bədahətən şer söylədiyi göstərilir. Bu şerin məzmunu haqda yuxarıda bəhs edilib.
Şerin gözəlliyindən vəcdə gələn şah şairəyə at bağışlayır. Lakin müstəbid şah tələb
edir ki, sevgililər ayrılsınlar və Məhsəti köçüb biryolluq sarayda yaşasın. Məhsəti
Əmir Əhmədə təklif edir ki, Bəlx şəhərinə qaçsınlar. Əvvəlcə şairə özü oraya
gedir. Onun gəlişi şərəfinə Bəlxin və bütün Xorasanın şairləri buraya yığışır. Şer
yarışı başlanır. Məhsəti poetik tapmaca söyləyir. Heç kim onu aça bilmir. Yarışın
bu yerində heç kimin tanımadığı bir şəxs peyda olur və tapmacanın cavabını gözəl
bir şerlə söyləyir. Hamı anlayır ki, onların qarşısındakı şəxs Əmir Əhmədddir.
Dastanın sonunda bildirilir ki, sevgililər doğma Gəncəyə qayıdır, öz nigahlarını
rəsmi şəkildə bağlayırlar və bu nigahdan onların iki övladı olur. Atası öldükdən
sonra Əmir Əhməd Gəncənin xətibi olur. Sonra o özü də rəhmətə gedir. Məhsəti
Əmir Əhmədin ölümünə o qədər göz yaşı tökür ki, axırda gözləri tutulur. Şairə öz
sevgilisindən sonra cəmisi iki il yaşaya bilir.”