Teserrufat fealiyetinin tehli

15
perspektiv ehtiyatlara bölünür. Cari ehtiyatlara hesabat ayı, kvartalı və ili ərzin-
də aşkar edilən və istifadə edilməsi mümkün olan ehtiyat mənbələri aid edilir. 
Cari ehtiyatlardan fərqli olaraq, perspektiv ehtiyatların istifadə edilməsi xeyli 
uzun müddət və nisbətən çox vəsait xərclənməsini tələb edir. Belə ehtiyat mən-
bələri, bir qayda olaraq, perspektiv planlar tərtib olunan zaman nəzərə alınır.
Müəssisə  və birliklərdə, onların ayrı-ayrı sex və  təsərrüfat bölmələrində 
möv cud olan ehtiyat mənbələri yaranma və istifadə edilməsi imkanlarından asılı 
ola raq  üç  əsas qrup üzrə – əmək resurslarından, əmək vəsaitlərindən və əmək 
əş    ya larından istifadə edilməsinə görə təsnifl əşdirilir.
Lakin bu ehtiyat mənbələri ayrı-ayrı qruplarda birləşsələr də, onlar qarşılıqlı 
surətdə bir-biri ilə sıx surətdə əlaqədardır və bir-birini tamamlayırlar. Məsələn, 
əmək resurslarından səmərəli istifadə edilməsi və əmək məhsuldarlığının yük-
səl dilməsi məhsul istehsalı  həcminə  və keyfi yyətinə, maya dəyərinin aşağı 
salın masına, mənfəətin çoxalmasına və nəhayət, rentabellik səviyyəsinin yük-
səl dil məsinə təsir göstərir.
Müəssisə və təşkilatlarda ehtiyat mənbələri, əsasən, yeni texnikanın və tex-
nologiyanın tətbiqi, əsas və yardımçı istehsal proseslərinin avtomatlaş dırılması, 
mexanikləşdirilməsi və robotlaşdırılması, istehsalın təşkili və texnologiyanın 
tək milləşdirilməsi, əməyin elmi təşkili, istehsalın ixtisaslaş dırılması və koope-
rativləşdirilməsi hesabına  əmək və material resurs larından daha da səmərəli 
istifadə edilməsi, başqa müəssisələrin qabaqcıl təc rübəsindən istifadə edilməsi 
və digər bu kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi və sair amillərin təsiri nəticəsində 
yaranır. Bu kimi ehtiyat mənbələrinin müəssisə və onun ayrı-ayrı bölmələrində 
vaxtında aşkar edilməsi və istehsal prosesinə cəlb edilməsi təsərrüfat fəaliy yə-
tinin təhlili qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir.
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili müəssisə və təşkilatlarda tam təsərrüfat he sa-
bının tətbiq edilməsində, onun təkmilləşdirilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb 
edir. Təsərrüfat hesabı istehsalın sistematik olaraq təkmilləşdirilməsini, təsər-
rüfatçılığın iqtisadi cəhətdən səmərəli təşkili müəssisənin istehsal-maliyyə fəa-
liy yətinin durmadan yaxşılaşdırılmasını nəzərdə tutur. Təsərrüfat mexaniz minin 
daim təkmilləşdirilməsi şəraitində müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin 
son nəticələrinin qiymətləndi rilməsində mənfəət göstəricisinin böyük əhəmiy-
yəti vardır. Belə ki, mənfəət müəssisədə iqtisadi həvəsləndirmə fondunun əsas 
mənbəyi kimi kollektivin maddi maraq prinsipinin təmin edilməsində, bütün 
əmək və material ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsində 
mü hüm rol oynayır.
Müəyyən bir hesabat dövründə (növbə, gün, dekada, ay, kvartal və il) müəs-
sisə və birliklərin təsərrüfat fəaliyyətinin üstünlükləri və nailiyyətləri, eləcə də 
ça tış mazlıqları və qüsurları iqtisadi təhlil yolu ilə aşkar edilir.
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili nəticəsində müəyyən edilən istifadə olun ma-
mış ehtiyat mənbələri konkret hesablamalarla əsaslandırılmalıdır. İqtisadi təhlil 

---

16
yolu ilə əldə edilən nəticələrin dürüst və inandırıcı olması, plan göstə ri cilərinin 
yerinə yetirilməsi və buna təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin öyrə nil məsi, 
istifadə olunmamış ehtiyatların istehsal prosesinə cəlb edilməsi konkret hesab-
la malarla  əsaslandırılır.
İqtisadi təhlil özünün aparılması üsullarından, məzmunundan, təyinatından 
və istiqamətindən asılı olaraq operativ, sistematik, obyektiv və təsirli olmalıdır. 
Təhlilin operativliyinin əsas məzmunu və vəzifəsi müəssisə və onun ayrı-ayrı 
sa hə, sex, bölmə  və briqadalarında işlərin gedişatında, məhsul istehsalının 
ahəng  darlığına, ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə istehsal prosesinə, əmək və mate-
rial resurslarından istifadə edilməsinə, hazır məhsulun anbarlara qəbulu və sifa-
riş  çilərin ünvanına yola salınmasına gündəlik nəzarət etməkdən ibarətdir. Təh li lin 
operativliyi bilavasitə istehsal prosesinə müşahidə və cari uçot məlumatlarına və 
digər informasiya mənbələrinə  əsasən müəssisənin baş mühasibi, plan-ma liy yə 
şöbəsinin müdiri, şöbə və növbə rəisləri, başqa mütəxəssislər, ustalar və digər 
vəzifəli  şəxslər tərəfi ndən analitik işlərin aparılması yolu ilə  təmin olunur. 
Təhlilin operativliyi təchizat, istehsal və satış proseslərində baş verən nöqsan və 
çatışmazlıqları, müxtəlif təsərrüfatsızlıqların qarşısının alınması üçün təxirə sa-
lınmaz tədbirlər görülməsi üçün əlverişli şərait yaradır.
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin sistematikliyi onun ardıcıl aparılması, təh-
lil nəticəsində aşkar edilmiş nöqsan və çatışmazlıqların vaxtında aradan qaldı-
rıl masına yönəldilməsidir.
Təhlilin obyektivliyi müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin ümu-
mi dövlət mənafeyi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməsi, müəssisə işinin və 
eh tiyatlardan  istifadənin səmərəliliyinin düzgün və obyektiv əks etdirilməsidir. 
Müəs sisə və birliklərin təsərrüfat fəaliyyətində mövcud olan nailiyyətlərin, ha-
belə işin son nəticələrinin düzgün və obyektiv qiymətləndirilməsi gələcək dövr 
üçün cari və perspektiv plan göstəricilərin əsaslandırılması üçün mühüm əhə-
miy  yət kəsb edir.
Təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin təsirliliyi təhlil nəticəsində əldə edilən ehti-
yat ların istehsal prosesinə cəlb edilməsi hesabına istehsalın iqtisadi səmərə  lili-
yi nin  yüksəldilməsi səviyyəsi ilə xarakterizə olunur.
§7. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin digər iqtisad elmləri ilə əlaqəsi
İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə əhalinin maddi və mənəvi tələbatlarının art-
ması, istehsal vasitələri və üsullarının təkmilləşdirilməsi sürətləndikcə  təhlilə 
olan ehtiyac artır. ETT-nin yüksək artım templəri şəraitində yeni texnika və tex-
no  logiyaların istehsalatda tətbiqinin mümkünlüyü və effektliyi istehsalın  miq  -
ya sının daim genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq resurslara olan tələbatın ödə nil -
mə si  və  səmərəli istifadəsi problemləri qarşıya çıxdıqca idarəetmədə  təhlilin 
həm rolu, həm də funksiyaları çoxalır.

---