Təsisçi: “Hədəf” nəşrləri Baş redaktor: fil.ü. f d., dos. Şəmil Sadiq Redaktor
Yüklə 9,34 Kb. Pdf görüntüsü
|
rakurs 21 USTAD dərgisi \ Fevral 2016 20 USTAD dərgisi \ Fevral 2016 Səlim, Qanuni Sultan Süleyman, Cahan Şah Həqiqi, Qazi Bürhanəddin, Cəlayirli Əhməd və Şah İsmayıl Xətayi kimi sadəcə bu dövrün deyil, bütün türk tarixinin ən böyük adlarını yan-yana və eyni səviyyədə yaşatmışdır”. (5: məruz qalmayıb. Halbuki ona yaxın bir dövrdə, hətta sarayda yaşayan Xaqani Şirvani sürgün olunmuş, əziyyətlər çəkmişdir. Nizaminin məsləhətləri ilə ölkəsini idarə edən Səlcuqilər, Eldəgizlər, Şirvanşahlar s.3) XI əsrin əvvəlləri türk mədəniyyətində və dünya hökmranlığında bir intibah yaşandı. Bu intibahın əsas səbəbi türk təfəkkürünün Bilgə Kağandan sonrakı məişət səviyyəsindən mərifət səviyyəsinə yüksəlişi idi. Səlcuqlar İmperiyasının varisi olan Azərbaycan Atabəylər dövlətinin (XI-XII əsr) qısa müddətdə böyük uğur qazanmasının, heç şübhəsiz, əsas fiquru Şeyx rütbəsi qazanmış şair, böyük mütəfəkkir, filosof Nizami Gəncəvi idi. Hökmdarın şairə verdiyi dəyər onu bir gücə çevirmişdi. Çünki şair haqqı söyləyər, heç vaxt haqdan çəkinməz. Əlbəttə ki, bu anlamda günümüzün məddah şairlərini nəzərdə tutmuruq. Nizami bu gün şifrələrini itirdiyimiz elmin hökmdarı idi. Əxilik sistemi ilə idarə edilən türk dövlətləri bu gün həmin dünyəvi şifrələrdən məhrumdurlar. Nizami öz dövrünün hökmdarları tərəfindən böyük hörmət sahibi kimi qarşılanan şəxs idi, onun sözü-şeiri rəiyyət içərisində nüfuz sahibi idi, deməli, Nizami Gəncəvinin arxasında haqq şeirinin sehri ilə məftun olmuş xalq var idi. Burada çox maraqlı bir məqam diqqətimizi çəkir. Ədəbiyyatımızda nə Nizamiyə qədər, nə də Nizamidən sonra müxtəlif şahlar tərəfindən bu qədər xüsusi rəğbətlə qarşılanan şair yoxdur. Tarixə nəzər yetirdikdə şahid oluruq ki, şahlara qarşı öz əsərləri ilə etirazını bildirən Nizami Gəncəvi heç bir təzyiqə dövlətləri, əlbəttə ki, onun hörmətini qazanmaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Bu da dövrün hökmdarlarının şeirə – xalqın sevdiyi haqq sözə verdiyi qiymətin bariz nümunəsi idi. Biz bu məqama “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında da rast gəlirik. Oğuz hökmdarının hər addımında şair Dədəm Qorquddan məsləhət alması, onun sözü ilə oturub-durması fikrimizin təsdiqidir. O həmin şair idi ki, haqdan xəbər verirdi. Şairin nüfuzunun Nizami zirvəsi XII əsrdə istiqamətini dəyişdi. Belə ki, saraylarda kütləvi şəkildə şairlər peyda oldu. Şeir ŞAH İSMAYIL XƏTAYİ rakurs 23 USTAD dərgisi \ Fevral 2016 22 USTAD dərgisi \ Fevral 2016 formasını öyrənən bir çox insan şeirə çörək ağacı kimi baxdı ki, bunun nəticəsində də məddahlar meydana çıxdı. Və beləcə, ağ qaradan seçilməz oldu. Məddahlıq çoxaldıqca haqq sirrin daşıyıcıları olan şairlər saraylarda özlərinə yer tapa bilmədilər, hökmdarla xalqın arasında vasitəçi olmaqdan uzaq düşdülər. Bəlkə də, bunun nəticəsi idi ki, sonralar sufizm, hürufizm kimi təriqətlər yarandı. Bu elmlərin sirrini özündə daşıyanlar isə dərviş libasında xalqın yanında yer tutdular. İmadəddin Nəsiminin, Yunis Əmrənin, Şəms Təbrizinin xalq arasındakı nüfuzu bunun bariz nümunəsidir. Şahla şair münasibətinin pozulması sonrakı dövrlərdə şairin şah, şahın da şair olmaq arzusunu inkişaf etdirdi. Şərq-türk təfəkkürünə görə, xaqanlar Tanrının seçdiyi insanlardır. Tanrının seçdiyi insan haqq sözünün nə olduğunu bilməlidir ki, idarəçiliyi də ədalətli olsun. Elə bu səbəbdəndir ki, XII-XIII əsrdən sonra türk hökmdarları arasında bir ənənə başladı. Onlar öz varislərini ürfan elmindən dərs almağa, sözün qüdrətinə vaqif olmağa yönləndirdilər. Beləcə, beş-altı yüz il içində, demək olar ki, bütün türk hökmdarları sözün sirrinə agah, ürfan elminə bələd oldular. Onların uzun sürən hakimiyyəti, daim parlayan qılıncları vardı. “ Türk ruhunun ucalığını, türk mədəniyyətinin böyüklüyünü göstərən amillərdən biri də Gündoğandan Günbatana geniş türk coğrafiyasında qurulmuş dövlətlərə başçılıq etmiş sultanların, hökmdarların çoxunun şeir yazmasıdır”. (5: s.3) Tariximizdə bəlli olan dünya hökmdarlarının həyatına nəzər salsaq, ikinci bir xalq tapa bilmərik ki, türklərdə olduğu qədər şair-hökmdar görək. Qazi Bürhanəddin, Çingiz xan, Cahanşah Həqiqi, Şah İsmayıl Xətayi, Sultan Süleyman və s. Bu heç də təsadüfi deyil. Çünki dünyaya böyük bir inanc sistemi, mədəniyyət bəxş edən türklər ilk öncə sözə, sonra isə qılınca söykənmişlər. Necə ki Məhəmməd peyğəmbər etmiş və İslam İmperiyasını qurmuşdu. Bunun ən uca zirvəsi isə taxta qılınca sarılan söz sərrafı, hürufi elminin döyüşən qılıncı, XIV-XV əsrdə yaşamış İmadəddin Nəsimi idi. Fəlsəfə doktoru Fəxrəddin Salim “Milli yaddaş sistemində ürfan və təsəvvüf” əsərində deyir: “Tarixdə Sultan Mahmud Qəznəvinin, Qazi Bürhanəddinin, Əlaəddin Keyqubadın, Uluğbəyin və nəhayət, Şah İsmayıl Xətayinin simasında birbaşa və şəxsən sufi olan, ürfan əhli, ərbabi-təsəvvüf olan hökmdarlar yalnız türklərə məxsusdur. Bu fakt həm tarixi, həm mədəni, həm fəlsəfi, həm də siyasi baxımdan çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Nəqşibəndilərin Orta Asiyada, mövləvilərin Anadoluda, xəlvətilərin, nemətullahilərin, qadirilərin, hürufilərin, bektaşilərin digər cəmiyyətlərdə yüksək mövqelərə gəlmələri, dövlətin və xalqın aparıcı simalarına çevrilmələri məhz türk hökmdarlarının xidmətidir”. (3: s.86) Bəli, tədqiqatçının da qeyd etdiyi kimi, ürfan elminə bələd olan türk hökmdarları bu bəşəri elm sahiblərini ən yüksək vəzifələrə cəlb etdi, haqqın bərqərar olması üçün onların tövsiyələrindən yararlandılar. Biz bu vəhdəti XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan torpaqlarında hökmdarlıq etmiş Məhəmməd Cahan Pəhləvan, Qızıl QAZİ BÜRHANƏDDİN Yüklə 9,34 Kb. Dostları ilə paylaş:
|