Təsisçi: “Hədəf” nəşrləri Baş redaktor: fil.ü. f d., dos. Şəmil Sadiq Redaktor

rakurs
23
USTAD 
dərgisi \ Fevral 2016
22
USTAD 
dərgisi \ Fevral 2016
Arslan və Axsitanla 
Nizami Gəncəvinin, 
Fateh Məhmədlə 
Ağşəmsəddinin III 
Məhmədin, Xəlvəti şeyxi 
Şəmsəddin Sivasinin, 
Hüseyn Bayqara ilə 
Əlişir Nəvainin  dostluq 
münasibətlərində 
görürük. Bu amil 
isə birincilərin 
dövlət idarəçiliyini 
asanlaşdırmışdır. Hətta 
Monqol dastanlarında 
“Qızıl nəslin” ən böyük 
fatehi adlandırılan Çingiz 
xanın ən yaxın dostu, 
sonradan sərkərdəsi 
olmuş, çobanlıqdan 
general rütbəsinə 
yüksəlmiş Bogurdçi 
Noyananın incitdiyi üçün 
ona şeir ithaf etməsi 
də fikrimizi dəstəkləyən 
amillərdəndir. 
XV əsrdə böyük 
imperiya qurmuş Əmir 
Teymur kimi fatehlər də 
Kirmani kimi şairlərin 
haqq sözünü eşitməkdən 
çəkinməmiş, buna daim 
ehtiyac duymuşlar. 
Lakin Teymur sarayında 
alp ərənlər kimi müharibə meydanlarında 
hayqırtısını eşidirik”. (2: s.205) 
Sözünün əri olan istənilən şəxs cəmiyyət 
tərəfindən sevilmiş, sayılıb-seçilmişdir. 
Əslində, hər sözü haqq kimi qəbul edilən bir 
hökmdar özünü ər kimi, alp kimi, ərdəmli 
kimi aparırsa, haqqı nahaqdan seçə bilirsə, 
demək ki, gücü qılıncda deyil, sözdədir. 
Necə ki, Əmir Teymurun iti, parlaq qılıncı 
Nəsiminin sözlə cilalanmış taxta qılıncı 
qarşısında aciz qalırdı.
“Bütün kainatı ilahi, mütləq varlıqla bir 
sayan, yaradıcı ilə yaradanı, insanla Allahı 
eyniləşdirən və bu eyniliyi vəhdət gülzarı, 
özünü isə bu vəhdət və birlik gülzarının 
həmişə hörmət görmüş şair Kirmani, 
Osmanlı sarayında təlxək-cücə obrazı 
səviyyəsinə endiyi zaman Türkün dünya 
hökmranlığının sonu gəlmişdir deyə bilərik. 
XIV əsr Qeysəriyyə hökmdarı olmuş Qazi 
Bürhanəddin şeirlərindən birində deyir:
“Ərənlər öz yolunda ər tək gərək,
Meydanda erkək kişi nər tək gərək,
Yaxşı yaman, qatı yumşaq olsa, xoş
Sərvərəm deyən kişi erkək gərək”.
Türk şeirinin ən gözəl və özəl janrı olan 
bu tuyuqda “
Şairin həyat səhifələrindən 
cizgilər işıqlandırılır. Biz burada, sanki 
hökmdar Bürhanəddinin dövləti idarə işi ilə 
təmasa girməsini, döyüşçü Bürhanəddinin 
QAZİ
BÜRHANƏDDİN
FATEH
SULTAN MƏHMƏD

---

rakurs
25
USTAD 
dərgisi \ Fevral 2016
24
USTAD 
dərgisi \ Fevral 2016
bülbülü, şairi adlandıran Xətayi özünü 
“mütləq həqiqət” deyə vəsf etmişdir” (7: 
s.12)
Sufi isən, alıb-satma,
Halalına haram qatma,
Yolun əyrisinə getmə,
Doğru yola nəzər eylə, – deyərək insanlığa 
yol göstərirdi. 
Bu misraların sahibi, əlbəttə ki, insanı 
tanıyır və onun idarəçiliyində dediklərinin 
əridir. 
Şah İsmayıl Xətayinin bir aforizminə 
diqqət edək:
 “Müdrik əcdadlarımızdan 
miras qalmış üç şeyi sizə vəsiyyət 
edirəm: Ana dilimizi, vicdanımızı, 
Vətənimizi”. 
Bir insan üçün ən önəmli dəyər onun 
dili, Vətənidir. Bunun dəyər və qiymətini 
bilməyən isə bəşəri ola bilməz. Şah İsmayıl 
Xətayi üçün babalardan örnək qalan digər 
bəşəri amil isə vicdan idi. Vicdanı özünə 
hökmdar bilən kimsə 
nə dini, nə milli, nə də 
irqi ayrıseçkiliyin əsiri 
ola bilməz. Vicdan 
bəşəriyyətə hökmdar ola 
bilsəydi, bu gün dünya 
bu vəziyyətdə olmazdı. 
Məhz bu vicdan sahibi 
Xətayi yazır ki,
 
Sil, süpür qəlbini,             
süddən bəyaz et, 
Öldür nəfsini, şeytandan    
                                arıt.
Doxsan doqquz yerə               
                 çıxdı Bəyazid,
Halına münasib yeri              
                         bulunca.
“
Əgər diqqətlə 
yanaşsaq, görərik ki, 
Xətayi təkcə həyat və 
insan barədə real, ağıllı, 
humanist nəsihətlərlə 
kifayətlənmir, öz təriqət 
görüşlərinin təbliğinə 
də ayrıca diqqət 
yetirir. Yuxarıda misal 
gətirdiyimiz parçalardakı 
işarələr, oxucularına “sufi” deyə müraciət 
etməsi, məşhur sufi şeyxi Bəyazid Bistamini 
nümunə göstərməsi fikrimizə ən yaxşı 
sübutdur”. (7: s.12)
 Akademik Ramiz Mehdiyev “Şah İsmayıl 
Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi” 
məqaləsində qeyd edir ki, 
“Şah İsmayıl 
fenomeninin ən mühüm əlaməti ondan 
ibarətdir ki, poeziya, yaradıcılıq dövlət başçısı 
üçün əyləncə, ikinci dərəcəli məşğuliyyət 
deyildi, əksinə, siyasi ideyaları daha təsirli, 
inandırıcı şəkildə təbliğ etmək, öz ideallarını, 
məqsəd və vəzifələrini yaymaq və izah etmək 
üsulu idi” (1). Tamamilə haqlı yanaşmadır. 
Bir liderə xas olan birinci əlamət sözdən nə 
zaman və necə istifadə etmə bacarığıdır. 
“Söz vardır kəsər savaşı, söz vardır 
kəsdirər başı” – deyən hökmdar şairin 
Osmanlı Sultanlarına yazdığı məktublarda da 
biz bunun şahidi oluruq. 
QANUNİ
SULTAN SÜLEYMAN

---

rakurs
25
USTAD 
dərgisi \ Fevral 2016
24
USTAD 
dərgisi \ Fevral 2016
“Məndədir yer ilə göyün hikməti, həm  
  
 
 
 
    qüdrəti,
Abü atəş, xaki badü cümlə ərkan 
məndədir” − deyən Xətayinin “öz vəhdəti-
vücud fəlsəfəsində hürufiliyə − Nəimi və 
Nəsimiyə daha çox yaxınlaşdığını görürük. 
Hürufizmdə olduğu kimi Xətayi də içində 
ilahi nuru gəzdirən maddi, cismani insanda 
Tanrıya məxsus ucalıq və kamillik görür. O, 
Nəsiminin bir çox şeirlərinə nəzirələr yazmış, 
onun məsləki uğrundakı fədakarlığına qibtə 
etmişdir”. (2.s.372) 
İçində Tanrı işığı gəzdirən və bunu duyan 
bir sənətkarın hökmdarlığı, əlbəttə ki, xalqın 
ürəyincə olacaqdır. Heç təsadüfi deyil ki, Şah 
İsmayıl Xətayi bir neçə ilin ərzində 2 milyon 
kvadrat metrlik ərazini öz idarəçiliyi altına 
almışdır. Fikrimizcə, bütün bunlar yeniyetmə 
bir haqq şairinin qılıncının yox, ilahi sözünün 
qüdrəti idi. Söz qılıncını haqq, polad qılıncını 
isə nahaqq – şər üzərində şahə qaldıran bir 
hökmdar idi Şah İsmayıl Xətayi. 
Nəticə
“Sultanların şeirləri, şeirlərin sultanları” 
əsərində dəyərli müəlliflər türk şair 
hökmdarlarını araşdırmış və 56 şair- 
hökmdarın həyatı və yaradıcılığı haqqında 
məlumat vermişlər. Bu şairlərdən 29-u 
Osmanlı sultanı, 8-i Krım xanədanı, 5-i 
Türkmən-Azərbaycan şahı, 4-ü Məmlük 
hökmdarı, 6-sı Teymurlu, 4-ü Babur 
xanədanıdır. Bu şairlərin hökmdarlığına, 
hakimiyyətinin ədalətinə, qurduğu dövlətin 
gücünə, fəth etdiyi ölkələrdəki nüfuzuna 
baxdıqda ən böyüklərin ən yaxşı şair- 
hökmdarlar olduğunu görərik. Bu fikrimizi 
təsdiqləmək üçün XVI əsrdə hökmdarlıq 
etmiş Sultan Süleyman Qanunini, Şah 
İsmayıl Xətayini göstərə bilərik. Hər iki 
hökmdar həm sözünün, həm də qılıncının 
gücü ilə bütün hökmdarlardan fərqlənmişlər. 
Vəhdəti-vücud elminə sahib olan 
hökmdar insanı Tanrının nişanı bildiyi üçün 
onunla ədalətli rəftardan başqa bir qaydaya 
sahib ola bilməzdilər ki, buna da yaxından 
bələd və sahib olan türk hökmdarları cahan 
hökmdarlığına haqlı olaraq iddialı idilər. 
Yalnız qılıncın gücünə sahib olanlar məhvə 
məhkumdurlar. Sözün gücünə hakim 
olanlar isə əbədi yaşamağa və yaşatmağa 
qadirdirlər. Necə ki, bu gün Bilgə Kağanın, 
Sultan Süleymanın, Şah İsmayılın sözünün 
gücü öz hökmünü itirməmişdir. 
Ədəbiyyat
1.  az.apa.az 14.08.2015 
2.  Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. III cild. 
Bakı. Elm. 2009.  s.205
3.  Fəxrəddin Salim “Milli yaddaş sistemində 
ürfan və təsəvvüf”. Bakı 2010. Elm və 
təhsil. s.86 
4.  Kutsal kitap. Korean Bible Society. Yeni 
Yaşam Yayınları. 2011.  Yuhanna. 1. 
s.1124
5.  Mustafa İsen, Ali Fuat Bilkan, Tuba 
İşinsu Durmuş. Sultanların şeirləri, 
şeirlərin sultanları. Bakı 2013. 
Qanun. s.3.
6.  Reza Aslan. Tanrı yoxdur Allahdan 
başqa. İstanbul. Okyanus. 2014. s. 
44
7.  Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. Bakı-
2005. Şərq-Qərb. s. 148

---