The prefixes in the english language
Yüklə 413,17 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar kelimeler
- Key words
- KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
- İSTIFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
| KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
125 İNGİLİZ DİLİNDE PREFİKSLER (ÖNEKLER) THE PREFIXES IN THE ENGLISH LANGUAGE ПРЕФИКСЫ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ Пянащлы СУРА * Özet Makalede İngiliz dilinde kullanılan prefiksler (önekler) araştırılmaktadır. Yazar önce eklerin formalaşması prosesini dikkate almaktadır. Sonra eklerin, daha sonra İngiliz dilinde kullanılan prefikslerin (öneklerin) kısımlandırılması ve kullanılma- daki problemleri araştırılmaktadır.
The prefixes in the English language are investigated in the article. The author considered the process of formation of prefixes, and investigated the prefixes, also the problems of the classification and the use of prefixes in the English language. Key words: English, language, prefixes, author, classification.
Dilçilik ədəbiyyatında şəkilçiləşmənin daxili fleksiya (umlaut və anlaut) növündən əlavə bu növləri göstərilir: 1. Mənasına görə şəkilçilərin növləri. 2. Söz kökünə münasibətdə tutduqları mövqeyə görə şəkilçilərinin növləri. Kökə münasibətinə görə tutduğu mövqedən asılı olmayaraq şəkilçiləri mənasına görə iki qrupa ayırırlar:
* Азярбайжан Тибб Университети KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
1. Sözdəyişdirici şəkilçilər – bu şəkilçilər sözə hansı mövqedən artırıldıqlarından asılı olmayaraq, sözdə leksik-semantik məna dəyişikliyi əmələ gətirir, onun yalnız qrammatik mənasını dəyişir, sözdə yeni qrammatik məna yaradır, məsələn, hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, xəbərlik, zaman və s. şəkilçilər belələrindəndir. 2. Sözdüzəldici şəkilçilər – bu şəkilçilər də sözə hansı mövqedən artırılmaqdan asılı olmayaraq, sözdən yeni leksik-semantik mənalı yeni söz yaradır. Qrammatika kitablarında bu, morfoloji yolla söz yaradıcılığı adlanır. Dil nəzəriyyəsinə həsr edilmiş əsərlərin bir qismində şəkilçiləri (affiksləri) vəzifəsinə görə iki qrupa bölürlər: 1) suffiks – sözdüzəldici – derivasion şəkilçilər; 2) fleksiya – sözdəyişdirici – relyasion şəkilçilər. Azərbaycan dilində yazılmış “Dilçiliyə giriş” (1980) kitabının müəllifləri N.Məmmədov və A.Axundov işlənmə yerinə görə suffiksi son şəkilçi hesab edir, onun həm sözdüzəldici, həm də sözdəyişdirici şəkilçi olduğunu iddia edirlər: “... işlənmə yerinə görə şəkilçilər ön (prefiks), orta (infeks), son (suffiks) olmaq üzrə üç yerə (1, 161) bölünür”. “Suffiks sözün sonuna əlavə olunan morfemdir, həm sözlərin düzəldilməsinə və həm də qrammatik kateqoriyaların əmələ gəlməsinə xidmət edir” (1, 162). Azərbaycan dilçiliyində kökə münasibətdə tutduğu mövqeyə görə şəkilçiləri üç qrupa bölürlər: ön şəkilçilər (prefisklər), orta şəkilçilər (infekslər) və son şəkilçilər (postfikslər). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilçiliyində postfiks termini əvəzinə, yuxarıda göstərildiyi kimi, suffiks termini işlədilir. Təkcə bir əsərdə – Ə.Rəcəblinin “Dilçiliyə giriş kursundan mühazirə mətnləri” adlı əsərdə kökə münasibətdə işlənmə yerinə şəkilçilər fərqli şəkildə təsnif edilir. Müəllif əvvəlcə şəkilçilərin mənşəyi haqqında qısa məlumat verir: “Dilçilik ədəbiyyatında göstərilir ki, şəkilçilər tarixin dərinliklərində müstəqil, leksik-semantik sözlər olmuş, dilin inkişafı prosesində əvvəlcə leksik-semantik mənasını itirərək köməkçi sözlər sırasına keçmiş (qrammatikallaşmış – qrammatik vasitəyə çevrilmiş, daha sonra şəkilçiləşmişdir. Bunu VIII yüzilliyin ədəbi abidələri olan Orxon-Yenisey kitabələrinin faktlarını müasir Azərbaycan dilinin faktları ilə müqayisə etdikdə aydın görə bilərik İsimlərdə Fellərdə kağan mən – xaqanam kazğanur mən – qazanıram kağan sən – xaqansan kazğanur sən – qazanırsan kağan – xaqan (dır) kazğanur – qazanır kağan biz – xaqanıq kazğanur biz – qazanırıq kağan siz – xaqansınız kazğanur siz – qazanırsınız “Irk bitig” kitabəsində hətta ol “o” əvəzliyi üçüncü şəxsin təkində xəbərlik şəkilçisi kimi işlənir: edgü ol – yaxşıdır” (2, 102-103). KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
127 Ə.Rəcəbli dünya dillərində kökə münasibətdə işlənmə yerinə görə şəkilçilərin (affikslərin) aşağıdakı tiplərinin işləndiğini göstərir: 1. Prefikslər. Sözün əvvəlinə artırılan şəkilçilərə prefikslər deyilir. Prefiklər ən çox flektiv dillərdə olur. Məsələn, rus dilində вход, выход, доход, проход, приход,
2. Postfikslər. Sözün sonuna artırılan şəkilçilərə postfikslər deyilir. Postfikslər ən çox aqqlütinativ dillərdə yayılmışdır. Məsələn, Azərbaycan dilində məktəb-li- lər-i-miz-dən-dir sözündə kökdən sonra işlənən altı şəkilçi postfiksdir. Postfikslər flektiv dillərdə də işlənir. Məsələn, rus dilində завод-а, завод-е, завод-ах, завод- ами sözlərində а, е, ах, ами morfemləri postfiksdir. 3. İnfikslər. Sözün ortasına artırılan şəkilçiyə infiks deyilir. Məsələn, latın dilində findere “parçalamaq, doğramaq” felinin keçmiş zamanında fidt “doğramışam”, indiki zamanda findo “doğrayıram” şəklində olur. İndiki zamanda işlənmiş findo sözündə n morfemi infiksdir. Tağal dilində sulat “məktub” – sumuldt “yazılmış”, pasok “giriş” – pamasok “girmək”, patay “ölü” – pinatay “oldürüldü” sözlərindəki um və in morfemləri infiksdir. 4. İnterfikslər. Mürəkkəb söz yaradıcılığında iki sözün arasında işlənən morfem interfiks adlanır. Məsələn, alman dilində Dampf-s-schiff “paroxod”, rus dilində par-o-voz, Azərbaycan dilində üz-bə-üz, qaç-ha-qaç, rəng-a-rəng sözlərində mürəkkəb sözün komponentlərini birləşdirən s, o, bə, ha, a morfemləri interfiksdir. 5. Konfikslər. Prefiks və psotfiksin kombinasiyasından əmələ gələn şəkilçiyə konfiks deyilir. Belə şəkilçilərdə prefiks sözün önünə, postfiks sözün sonuna artırılır. Bu tip şəkilçini düsturla belə göstərmək olar: prefisk+kök+postfiks. Məsələn, alman dilində loben “tərifləmək” – ge-lob-t “təriflənmiş”, rus dilində pod-stakan-çik, pred-ban-nik sözlərində kökdən əvvəl və sonra işlənən morfemlər konfiksdir. 6. Transfiks. Konsonant dillərdə samitlərin arasına artırılan morfemlərə (saitlərə) transfiks deyilir; məsələn: Qədim yəhudi dilində ГНБ “oğurluq” НТН “vermə” ГНоБ “oğurlamaq” НТоН “vermək” ГаНаБ “oğurladı” НаТаН “verdi” ГоНəБ “oğurlayan” (oğru) НотəН “verən” ГаНиБ “oğurlanan” (əşya) НаТиН “verilən” Ərəb dilində KTB “yazı” KTL “qətl” KəTəBə “yazdı” KəTəLə “öldürdü”
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
KuTiBə “yazıldı” KuTiLə “öldürüldü” KaTiBu “yazan” (katib) KaTiLu “öldürən” (qatil) KiTaBu “yazılan” KiTaLu “öldürülən” uKTuB “yaz” uKTuL “öldür”
7. Daxili fleksiya. Dünyanın bəzi dillərində qrammatik məna söz kökünün dəyişməsi, daxili fleksiya ilə ifadə olunur. Belə qrammatik vasitə ən çox flektiv dillərdə özünü göstərir. Daxili fleksiyanın iki tipi vardır: umlaut və anlaut. a) Umlaut. Umlaut özünü saitlərinin önsıra saitlərinə keçməsində göstərir; bu, qalın saitlərin incələşməsi hadisəsidir. Bu hadisə flektiv dillərdən ən çox alman dilində büruzə çıxır, lakin o, ingilis dilində də müşahidə olunur. Məsələn: mouse “siçan” – mice “siçanlar” foot “ayaq” – feet “ayaqlar” tooth “diş” – teeth “dişlər” child “uşaq” – children “uşaqlar” b) Anlaut. Bəzən dünya dillərindən bəzilərində (məsələn, ingilis və alman dillərində) bəzən saitlərin, bəzilərində (məsələn, rus dilində - çeredovaniye soqlasnıx) samitlərin dəyişməsi qrammatik mənanın, bəzən hətta semantik mənanın dəyişməsi hadisəsi baş verir. Bu hadisə dilçilikdə anlaut adlanır. Məslən, ingilis dilində: sing “oxumaq”, sang “oxumuşdur”, sung “oxunmuş”, song “nəğmə”. Rus dilində: беречь - “qorumaq”, берегу - “qoruyuram”, бережешь - “qoruyursan” (ç>q>j), мочь - “bacarmaq”, могу - “bacarıram”, можешь - “bacarırsan” və s. (2, 102-105). Şəkilçilərin uyğun təsnifinə rus dilçiliyində də rast gəlmək olar. Məsələn, A.A.Reformatskinin “Введение в языкознание” (M., 1967) adlı əsərində şəkilçilərin təsnifi haqqında ətraflı məlumat verilir (3, 263-270). İngilis dilinin qrammatik quruluşuna aid ingilis dilində yazılmış monoqrafiya, dərslik və dərs vəsaitlərində, habelə digər dillərdə (məsələn, Azərbaycan və rus dillərində) yazılmış əsərlərdə, ingilis dilinin praktik və nəzəri qrammatikalarında ingilis dilində işlənən prefisklər haqqında məlumata rast gəlmək olar. Azərbaycan dilçiləri İ.Rəhimov və T.Hidayətzadə “İngilis dilinin praktik qrammatikası” kitabında ingilis dilində işlənən prefikslərə aid geniş məlumat verilir: “İngilis dilində düzəltmə sözlər törəmə və mürəkkəb sözlər qrupuna bölünür. Törəmə sözlər aşağıdakı qayda ilə əmələ gəlir: a) sözdəki vurğunun dəyişməsi vasitəsilə əmələ gələn sözlər; b) sözün tələffüzü və yazısı dəyişmədən əmələ gələn yeni sözlər; c) səslərin əvəzlənməsi vasitəsilə əmələ gələn yeni sözlər; KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
129 ç) şəkilçilər vasitəsilə əmələ gələn yeni sözlər” (4, 268). Müəlliflər şəkilçiləri iki qrupa ayırırlar: prefikslər və suffikslər. Onlar prefisklər haqqında ətraflı danışır, habelə göstərirlər ki, prefisklər sözün mənasını dəyişir, lakin sözü bir nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsinə çevirmir; məsələn: happy (sifət) “xoşbəxt” – unhappy (sifət) “bədbəxt” to like (fel) “xoşlamaq” – to dislike (fel) “xoşlamamaq” Kitab praktik qrammatika olduğu üçün müəlliflər hər bir ayrıca prefiks haqqında geniş danışılır və bolluca nümunələr gətirirlər, lakin biz bu kiçik həcmli məqalədə belə geniş imkana malik olmadığımız üçün müəlliflərin araşdırdıqları prefikslər haqqında qısa məlumat verəcəyik. un – prefiksi: sifətlərə və fellərə qoşulur və zidd, əks məna əmələ gətirir; məsələn: certain “müəyyən” – uncertain “qeyri-müəyyən”; known “məlum ” – unknown “naməlum” to button “düymələmək” – to unbutton “düyməni açmaq”; to dress “geyinmək” – to undress “soyunmaq” və s. in – prefiksi: definite “müəyyən” – indefinite “qeyri-müəyyən”; direct “vasitəsiz” – indirect “vasitəli” və s. dis – prefiksi - həm inkar, həm də əks məna əmələ gətirir: to like “xoşlamaq” – to dislike “xoşlamamaq”; to appear “peyda olmaq” – to disappear “gözdən itmək”; honest “vicdanlı” – dishonest “vocdansız” non – prefiksi: effective “effektli” – non-effective “effektsiz”; productive “məhsuldar” – non-productive “qeyri-məhsuldar” və s. re – prefiksi – yenidən, təkrar mənası əmələ gətirir: to open “açmaq” – to reopen “yenidən açmaq”; to write “yazmaq” – to rewrite “yenidən yazmaq” və s. mis – prefiksi – səhv mənası yaradır: to hear “eşitmək” – to mishear “səhv eşitmək”; to understand “başa salmaq” – to misunderstand “səhv anlamaq” və s. over – prefiksi – çoxalmaq mənası yaradır: to load “yükləmək” – to overload “həddindən artıq yükləmək”;
KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
to produce “istehsal etmək” – to overproduce “həddindən artıq istehsal etmək” və s.
under – prefiksi – az mənası əmələ gətirir: to value “qiymətləndirmək” – to undervalue “az qiymətləndirmək”; to pay “haqqını vermək” – to underpay “qiymətindən kəsmək” və s. pre – prefiksi – əvvəl mənası yaradır: revolutionary “inqilabi” – prerevolutionary “inqilabdan əvvəlki”; war “müharibə” – prewar “müharibədən əvvəl” və s. post – prefiksi – sonra mənası əmələ gətirir: revolutionary “inqilabi” – postrevolutionary “inqilabdan sonrakı” və s. anti – prefiksi – zidd, əks mənası əmələ gətirir: fascist “faşist” – antifascist “anti-faşist” inperialist “imperialist” – antiimperialist “anti-imperialist” və s. counter – prefiksi – kontr, əks mənası verir: attack “hücum” – counter-attack “əks hücum”; blow “zərbə” – conter-blow “əks zərbə” və s. co – prefiksi – birgəlik mənası yaradır: author “müəllif” – co-author “həmmüəllif”; operation “fəaliyyət” – co-operation “birgə fəaliyyət” və s. inter – prefiksi – arasında mənası əmələ gətirir: national “milli” – international “millətlərarası, beynəlmiləl”; dependent “asılı” – interdependent “qarşılıqlı asılı” və s. ex – prefiksi – sabiq, keçmiş mənası yaradır: president “president” – ex-president “eks (keçmiş) president”; minister “nazir” – ex-minister “eks (keçmiş) nazir” və s. ultra – prefiksi – ziyadə, ifrat mənası yaradır: violet “bənovşəyi” – ultra-violet “ultra bənovşəyi”; en – prefiksi – isim və sifətlərə artırıldıqda uyğun mənalı fel düzəldir: large “geniş” – to enlarge “genişləndirmək”; rich “varlı, dövlətli” – to enrich “varlanmaq” və s. (4, 273). Başqa bir Azərbaycan dilçisi – O.Musayev “İngilis dilinin qrammatikası” adlı dərsliyində prefisklərdən, demək olar ki, bəhs etmir, lakin onun unhappiness, reconstruction tipli sözləri un+happi+ness, re+constract+tion şəklində bölməsi (5, 11) göstərir ki, ingilis dilində prefikslərin mövcudluğu müəllifə bəllidir. KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕЛЕННАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE
131 Rus dilçisi M.A.Belyayev ingilis dilində məhsuldar işlənən prefiskləri belə təsnif edir: 1. İsim və sifətlərə artırıldıqda inkarlıq mənası əmələ gətirən prefikslər: un, dis. 2. Fellərə artırıldıqda hərəkətin əksi mənası yaradan prefikslər: un, dis, de. Bundan başqa müəllif pre, re, sub prefiklərini də araşdırır (6, 325). Tanınmış dilçi M.Y.Blox “İngilis dilinin nəzəri qrammatikası kursu” (7) adlı əsərində prefikslərə aid geniş məlumat verir. İngilis dilində işlənən prefikslərə aid müfəssəl məlumata V.L.Kauşanskayanın “İngilis dili qrammatikası” adlı əsərində də rast gəlmək olar.
1. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş, Bakı, 1980. 2. Rəcəbli Ə. “Dilçiliyə giriş” kursundan mühazirə mətnləri. Bakı, 2008. 3. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1976. 4. Rəhimov İ., Hidayətzadə T. İngilis dilinin praktik qrammatikası, Bakı, 1965.
5. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı, 1986. 6. Беляев М.А. Грамматика английского языка. М., 1976. 7. Bloch M.Y. A Course in Theoretical English Grammar. M., 2006. 8. Каушанская В.Л. Грамматика английского языка. Ленинград, 1973.
. Yüklə 413,17 Kb. Dostları ilə paylaş:
|