1.1.2 Pensiya Sistemində İslahatlar
Qırılmış iqtisadi əlaqələr, zəif valyuta və pulun alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olması, qeyri-
səmərəli
qanunvericilik və nəhayət, Sovet İttifaqının dağılması Azərbaycanda pensionerlərin
vəziyyətini pisləşdirmişdir. Pensiya müavinətləri 1970 və 1980-ci illərlə müqayisədə
azalmışdır.
1990-cı illərin əvvəllərində pensiya sistemi yaşlı pensiyaçıların sosial müdafiəsini təmin edə
bilmirdi. Pensiyaların ödənilməsi ilə əlaqədar problemlər də ciddiləşmişdi. Odur ki, 17 iyul
2001-ci il tarixdə Azərbaycan hökuməti fərdi sosial sığorta hesabları üzrə yeni pensiya
sistemini tətbiq etmək üçün “Pensiya sahəsində İslahatlar Konsepsiyası”nı qəbul etdi.
2006-cı ilin mart ayında parlament minimum aylıq pensiya gəlirlərini artıraraq 2008-ci ilə kimi
ən azı yoxsulluq səviyyəsinə (hazırda 120AZN (132 dollar))
bərabər etmək üçün qanun
layihəsini qəbul etmişdir
1
. Bu qanun qəbul edilməzdən əvvəl 1.3 milyon pensiyaçının
təxminən 720,000-i minimum gəlir kimi 30AZN (təxminən, 33 dollar) əldə edirdi. Bu il
minimum aylıq gəlirlər 45 dollara kimi artaraq, 2007-ci ildə təxminən 60-65 dollara
çatacaqdır. Bu artım neft qiymətlərinin yüksəlməsi hesabına son üç ildə üç dəfə artmış
dövlət büdcəsindən maliyyələşəcəkdir. 2006-cı ildə dövlət pensiya vəsaitlərinin 29.42 faizinin
dövlət büdcəsindən maliyyələşəcəyi gözlənilir. 2008-ci ildən etibarən pensiyalar illik
inflyasiya dərəcəsinə uyğun şəkildə indeksləşəcəkdir.
Dövlət pensiya sistemini yaxşılaşdırmaq üçün 2001 və 2003-cü illərdə prezidentin imzaladığı
sərəncamların davamı olaraq bu gəlirlərdəki artımlar Azərbaycanda fərdi hesablar əsasında
ikili pensiya sisteminin tətbiqi istiqamətində islahatların bir hissəsini təşkil edir. Bu ilin
əvvəllərindən hökumət işçi və işəgötürənləri 1 yanvar 2007-ci ildən tətbiq ediləcək yeni
məcburi sistem üçün qeydiyyata alır.
23 sentyabr 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikasının hökuməti ilə Dünya Bankı arasında
UNDP/STPF (Sosial Təminat və Pensiya Fondu) layihəsi çərçivəsində başlanılmış
fəaliyyətlərin tamamlanması və bu layihə çərçivəsində əldə deilmiş nəticələrin bütün ölkə
üzrə təkrar həyata keçirilməsi məqsədilə kredit müqaviləsi imzalanmışdır.
Buraya daxildir: Sosial Təminat və Pensiya Fondunun yerli filiallarının yenidənqurulması,
müasir kompüter proqram təminatı və elektron avadanlıqlarla
təchiz edilməsi və bu Fondun
ümumi idarəetmə imkanlarının yaxşılaşdırılması. Azərbaycanda 2005-2008-ci illərdə Pensiya
və Sosial Təminat Layihəsi çərçivəsində 5 milyon ABŞ dolları məbləğində kredit
xərclənəcəkdir. Pensiya və Sosial Təminat Layihəsində məqsəd benefisiarlara dövlət
pensiyasının və sosial müavinətlərin ödənişində səmərəlilik və şəffaflığın əhəmiyyətli
dərəcədə yaxşılaşdırılmasıdır.
Pensiya İslahatları Konsepsiyasına əsasən, Azərbaycan Respublikasının hökuməti üç
elementin – baza, NDC və Tam Maliyyələşən komponentin daxil olduğu çoxistiqamətli
pensiya sistemini tətbiq etməyi planlaşdırır. Tam Maliyyələşən komponent Azərbaycanda
tamamilə yeni sistem olduğundan, STPF texniki yardım üçün digər beynəlxalq donor
təşkilatları ilə danışıqlar aparır.
1.1.3 Özəlləşdirilən mühüm obyektlər
1995-1998-ci illəri əhatə etməklə Azərbaycan Respublikasında Dövlət Mülkiyyətinin
Özəlləşdirilməsi üzrə Dövlət Proqramının qəbul edilməsi ilə 1995-ci ilin sonlarından etibarən
1
Bu Hesabatda istifadə olunan “AZN” abbreviaturası Azərbaycanın valyuta növünü, yeni manatını, “USD” isə
ABŞ dollarını ifadə edir. İstifadə olunan “AZM” abbreviaturası 2005-ci ilədək hüquqi qüvədə olan manatı ifadə
edir.
7
Azərbaycanda dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinə başlanıldı.
Proqram kütləvi
özəlləşdirmə yanaşması əsasında tətbiq edildi. Belə ki, burada məqsəd özəlləşdirmənin
inflyasiyaya təsirini məhdudlaşdırmaqla və əsas etibarilə, kiçik həcmli müəssisələrə üstünlük
verməklə dövlət əmlakının fərdi mülkiyyətçilərə verilməsi idi. Bunun nəticəsində, kiçik həcmli
müəssisələrin 15 faizi imtiyazlı şərtlərlə işçi kollektivlərinə, 85 faizi isə hərraclar vasitəsilə
satıldı.
Orta və iri həcmli müəssisələrin özəlləşdirilməsi prosesinin əsasını qoyan çek özəlləşdirməsi
1997-ci ildə başlamışdır. "Dövlət mülkiyyətində olan əmlakın özəlləşdirilməsi üzrə ikinci
Dövlət Proqramı"nın 4.3 maddəsinə əsasən, dövlət mülkiyyətində olan əmlakın xüsusi çeklər
və hərraclar vasitəsilə satışı özəlləşdirmə zamanı yaradılmış səhmdar cəmiyyətlərin
səhmlərinin və ya səhm paketlərinin alıcılara orderlər əsasında satışını nəzərdə tutur. Kiçik
həcmli yerli investorlar üçün çek kiçik mağazaların və istehsal müəssisələrinin alışı üçün
səmərəli bir alət idi. İlkin olaraq, hökumətin planlarına əsasən, çeklər xarici investorlara
Azərbaycan dövlətinin mülkiyyətində olan gəmi nəqliyyatı, elektrik, telekommunikasiya və
hər şeydən vacib, neft və qaz müəssisələri (məs., ARDNŞ – Azərbaycan Respublikası
Dövlət Neft Şirkəti – ölkənin ən böyük və ən qiymətli müəssisəsi) üzrə iddia hüququ verməli
idi. Lakin sonradan xarici investorlardan özəlləşdirmə prosesində iştirak etmək üçün hər bir
özəlləşdirmə bukleti üzrə “opsion” almaq tələb edilirdi. Beləliklə, xarici investorların
özəlləşdirmə prosesində iştirak imkanları və onların bu prosesdə iştirakının miqyası aydın
şəkildə müəyyən edilmədi. Kütləvi (çek) özəlləşdirmə proqramının 2000-ci ilin avqust ayında
tamamlanması planlaşdırılsa da bu müddət sonradan 2002-ci ilə kimi uzadıldı. Dövlət
mülkiyyətində olan müəssisələrin satışda az sayda olması səbəbindən proqram problemlərlə
üzləşdi.
Prezidentin 30 aprel 2001-ci ildə imzaladığı sərəncamla Dövlət Əmlak Nazirliyi İqtisadi
İnkişaf Nazirliyinə çevrildi. Yeni institut sosial-iqtisadi inkişaf və beynəlxalq əməkdaşlıqla
əlaqədar dövlət siyasətinin formalaşdırılması və icrası, o cümlədən özəlləşdirmə və dövlət
mülkiyyətinin idarə edilməsinin təmini məsələləri üzrə məsul qurumdur. Özəlləşdirmə
prosesinin davam etdirilməsi üçün İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərkibində Dövlət Əmlakının
Özəlləşdirilməsi Deparatamenti yaradıldı. Özəlləşdirmənin ilkin fazası artıq 1995-1998-ci
illərin özəlləşdirmə proqramı ilə həyata keçirilmişdir. İlkin özəlləşdirmə proqramı 1998-ci ildə
sona çatmış, bunun ardınca isə Dövlət Əmlakının Özəlləşdirilməsi üzrə İkinci Dövlət
Proqramı 1 iyun 2000-ci ildən etibarən tətbiq edilməyə başlanılmışdır. Azərbaycanda
özəlləşdirmə proqramı Dünya Bankının İkinci Struktur Dəyişiklikləri Krediti və Müəssisələrin
Özəlləşdirilməsi Layihəsi ilə dəstəklənir.
“Dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi haqqında” Qanuna əsasən, dövlət əmlakının
özəlləşdirilməsi haqqında qərar müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən ya prezidentin
sərəncamı, ya da İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin qərarı əsasında qəbul edilməlidir. Bundan
başqa, qərara özəlləşdirmənin əsasları və metodları da daxil edilməlidir. Özəlləşdirmə
haqqında qərar qəbuletmə prosesi çərçivəsində müəssisənin strateji əhəmiyyəti milli
təhlükəsizlik və ölkənin iqtisadi maraqları baxımından nəzərə alınmalıdır.
1998-ci ildən etibarən, Azərbaycanda Özəlləşdirmə prosesi zəifləmiş və orta və iri həcmli
müəssisələrin satışı azalmışdır. Dünya Bankı, BVF və AYİB-nın hesabatlarına əsaslansaq,
özəl sektorun inkişafını sürətləndirmək üçün struktur islahatlar, yaxşı idarəetmə,
infrastrukturun modernləşdirilməsi, habelə maliyyə resurslarına adekvat çıxış imkanları tələb
olunur. 1999-cu ilə kimi torpaqların böyük hissəsi artıq özəlləşdirilmiş (demək olar ki, 90 faiz)
və mülkiyyətçilərə torpaq payları və torpaq aktlarını əldə etmək hüququ verilmişdir. Bundan
başqa, torpaq bazarının formalaşması prosesini nəzarət altında saxlamaq üçün Dövlət
Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi yaradılmışdır. 2000-ci ilin yanvar ayına kimi 21,544 kiçik
müəssisə özəlləşdirilmiş və 966 səhmdar cəmiyyət yaradılmışdır. 2001-ci ilin mart ayına kimi
rəqəmlər müvafiq olaraq 23,539 və 1,230 olmuşdur. 2002-ci ilin ortalarına kimi iri
8