The world of culture
Yüklə 69,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Almaz Ashirov The role and place of consensus in dealing with social conflicts Summary
- Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 16.11.2011 Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı
|
94 MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI Elmi-nəzəri məcmuə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXII buraxılış, Bakı, 2011
Научно-теоретический сборник Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств, ХХII выпуск, Баку, 2011
Scientific-theoretical bulletin Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХII edition, Baku, 2011
yənləşdirilmiş, onun daxili proseslərdə, sosial-siyasi konfliktlərin həlli üsulu və vətən- daş razılaşması kimi mahiyyəti açıqlanır.
əməkdaşlıq, kompromiss.
humanist əməl, mənəvi-dini təlim, bəşər tarixində zora, zorakılığa qarşı duran qüdrətli mənəvi fenomen kimi daxil olmuşdur. Rusiya tədqiqatçılarından biri Ə.Hüseynov qeyri-zorakılıq zorakılıqdan fərqli olaraq insanı barışığa, dostluğa, həmrəyliyə qovuşduran fenomen hesab edir. Qeyri- zorakılıq insani münasibətləri yeni əsasla xeyirxahlıq, xeyir zəminində birləşdirir. “Qeyri-zorakılığa gedən yol insan məhəbbəti və həqiqətə doğru yoldur. Qeyri-zorakılğın müsbət məzmununu və onun xeyirxah məqsədlərlə üzvi bağlılığını səciyyələndirərək üç xüsusiyyətini göstərmək olar: Birincisi, qeyri-zorakılıq konfliktləri əməkdaşlıq yolu ilə aradan qaldırmağı irəli sürür... İkincisi, qeyri-zorakı mübarzə formaları kütləvi xarakter daşıyır... Üçüncüsü, qeyri-zorakılıq müstəsna idrakı, mənəvi güc və mənəvi dəyanət tələb edir” (5,17). Müəllif göründüyü kimi qeyri-zorakılığın qorxudan üstün olduğunu, cəsarətlə, mərdliklə, güclə ədalət və məhəbbətlə əlaqəli olduğunu göstərir. Cəmiyətin ictimai şüurunda bəzən zorakılığın rolu şişirdilir, qeyri-zorakılığın imkanları isə heçə endirilir və beləliklə də fərdi psixoloji təcrübədə yəni ayrılıqda qəhrəmanlıq aktları lazımi qiymətini almır. Halbuki sosial münaqişələrin qeyri-zorakı, dinc yolla həlli ən səmərəli, ədalətli yol kimi bəşəriyyət tərəfindən müsbət qəbul olunmuş yoldur. Qeyri-zorakılıq spontan olaraq formalaşır və müasir dövrdə ən kəskin sosial
95 münaqişələrin həllində səmərəli üsul kimi diqqəti cəlb edir. Qərb tədqiqatçısı R.Holms qeyri-zorakılığın praktiki və nəzəri dünyagörüşü əsaslarını izah edərək onu fəlsəfi prinsip kimi təhlil etmiş, qeyri-zorakılıq haqqında fəlsəfi görüşlərə daha geniş aspektdən, yəni qeyri-zorakılıq fəlsəfəsi nöqteyi-nəzərdən yanaşmışdır. O, qeyri- zorakılıq fəlsəfəsinin normativ və qeyri-normativ olduğunu və onun normativliyinə, yəni fəlsəfi-etik dəyərinə üstünlük vermişdir. Qeyri-zorakılıq prinsipial və praqmatik olmaqla iki yerə bölünür. Praqmatik və prinsipial qeyri-zorakılıq praktik nəticələrə görə, eləcə də sosial və siyasi məqsədlərin səmərəli əldə olunub-olunmamasına görə bir-birindən fərqlənir. Qeyri-zorakılığı əxlaqi və praktik mövqedən səciyyələndirmək də olar. R.Holms praqmatik və prinsipial qeyri-zorakılıq arasında iki köklü fərq görür: «praqmatik qeyri-zorakılıq sosial, siyasi, dövlət vəzifələrinə malik ola bilər, prinsipial qeyri-zorakılıq buna əlavə və ya bütün yerinə yüksək əxlaqi məqsədlərə də malik olur. Qeyd etmək olar ki, prinsipial qeyri-horakılıq nöqteyi-nəzərdən əsas olan sadəcə olaraq praktik səmərəlilik deyil, əxlaqi səmərəlilikdir. Prinsipial qeyri-zorakılıq praqmatik qeyri-zorakılıqdan məhz əxlaqi əsasına görə fərqlənir. Prinsipial qeyri-zorakılıq əxlaqi əsasa malik olduğu halda praqmatik qeyri-zorakılıq sosial siyasi, iqtisadi, milli-məhdud əsasa malik olsa da, əxlaqi əsasa malik olmur» (9,25). R.Holms parqmatik qeyri-zorakılığı qeyri-əxlaqi məqsədlər naminə də istifadə edildiyi halda, prinsipial qeyri-zorakılığı bu məqsədlər naminə istifadə edilmədiyini göstərir. İdeal aləmdəki əxlaqi davranışın qeyri-zorakı davranışını əsası kimi özünü göstərir. Dünyada baş verən prosesləri zorakı münaqişələrlə həll etməkdənsə qeyri- zorakılıqla həll etməyə üstünlük verirlər. Qeyri-zorakılığın mənəvi dəyəri ondadır ki, o, fiziki zorakılıqdan imtina edir. Qeyri-zorakılıq həm fiziki, həm də psixoloji zorakılığa qarşı durur. Buna görə də R.Holms prinsipial qeyri-zorakılığın iki formasını fərqləndirir: «yalnız fiziki zorakılıqdan imtina edən minimal qeyri-zorakılıq; həm fiziki, həm də psixoloji zorakılıqdan imtina edən maksimal qeyri-zorakılıq» (9, 25). Digər Qərb tədqiqtçısı C.Şarn praqmatik qeyri-zorakı mübarizəni kəskin, siyasi və etnik konfliktlərin ən yaxşı həlli üsulu hesab edir. Rusiya tədqiqatçısı Ə.Hüseynov yazır ki, cavab zorakılığı və fəal qeyri-zorakılıq sosial ədalət uğrunda mübarizə aparan insani cəhdlərin müxtəlif pillələri, mərhələləridir.Qeyri-zorakılıq fəlsəfi prinsip kimi mərhəmət hissilə, alicənablıqla, əməkdaşlıqla, kompromislə, əxlaqi idealla sıx bağlıdır. Demokratikləşmə, siyasi həyatın pluralistləşməsi, ictimai mühitin humanistləşməsi qeyri-zorakılıq üçün şərait yaradır. Vaxtilə Mahatma Qandi zorakılığı («ximsa») insanda heyvani başlanğıc, qeyri- zorakılığı isə («aximsa») onun ilahi mahiyyətinin əlaməti hesab edirdi. Mahatmaya görə, qeyri-zorakılıq həqiqət-allahın sinonimi kimi işlənirdi. Qandi siyasi fəaliyyətdə də mənəviyyata qeyri-zorakılığa əsaslanmağı tövsiyə edirdi. Böyük mütəfəkkir ümumbəşəri dəyəri-müqəddəs nemət olan həyata hörməti ön plana çəkərək bildirirdi: «Qeyri-zorakılıq yolu işıq saçan elə bir mayakdır ki, o bəşəriyyəti qaranlıqda məhv olmağa qoymur» (3, 93). Qandi «aximsa» adlandırdığı qeyri-zorakılıq terminin ədalət uğrunda mübarizə, zorakılığın dağıdıcı qüvvəsindən imtina mənasında işlədir. J.Qoss Qandini «XX əsrin qeyri-zorakılıq dahisi» adlandırır və onun qeyri-zorakı konsepsiyasının əsas mahiyyətini göstərir: «Bu müvafiq təhsil, iqtisadiyyat və siyasət sistemini irəli sürür ki, konfliktlərin dinc yolla həlli yollarının hazırlanması milli və beynəlmiləl səviyyədə qeyri-zorakı müdafiə sisteminin formalaşmasına təsir edir» (4, 11).
96 J.Qoss Qandinin qeyri-zorakılıq ideyasının qlobal problemlərlə yanaşı insan birliyi və insan həyatına mütləq hörmətə və insan ləyaqətinin qəbul edilməsinə əsaslandığını, son nəticədə bütün dünyada ədalət uğrunda mübarizəyə bağlandığını göstərir. «Konsensus» (consensus) latın sözü consentio sözündən, daha doğrusu sentire felindən olub «hiss etmək», «düşünmək», «başa düşmək» mənalarını verir, «son» sözünün köməyilə «birgə», «qarşılıqlı hərəkət etmək» mənası yaranır. Əslində «konsensus» sözünün əsasında hiss, düşüncə ümumiliyi, qarşılıqlı anlaşma durur. Müasir lüğətlərdə konsensus termini «mübahisəli məsələlər üzrə ümumi razılaşma» kimi müəyyən edilir. Qərbdəki lüğətlərdə konsensus «hamının və ya əksəriyyətin tərəfdar olduğu rəy, ümumi razılaşma», «xüsusən rəydə razılaşma, yekdillik, ümumi rəy», «rəyin üstün olduğu ümumi razılaşma» (2, 4) kimi səciy- yələndirilir. Göründüyü kimi, bu mənbələrdə daha çox rəy önə çəkilir, bir qədər ziddiyyətli mülahizələr irəli sürülür. Konsensus politoloji, hüquqi və fəlsəfi cəhətdən müxtəlif cür şərh edilir. Konsensus yekdillik və əksəriyyətinin rəyi arasında bir razılaşmadır. Sosial-fəlsəfi ədəbiyyatda konsensusun iki əsas prinsipini göstərirlər: 1) iştirak edənlərin əksəriyyətinin qərarın qəbuluna tərəfdar olması; 2) heç bir iştirakçının qəbul olunan qərara etiraz etməməsi (2, 4). Konsensus dar mənada daxili proseslərdə istifadə edilən sosial-siyasi konflikt- lərin, mübahisələri həlli üsulu kimi, «geniş» mənada ümumsiyasi mənada vətəndaş ra- zılaşması kimi işlənir. Konsensus müasir şəraitdə müxtəlif barışmaz mövqedə olan siyasi, iqtisadi, mənəvi, fəlsəfi, dini ideya və dəyərlər irəli sürən, demokratiyaya uyğun olaraq ziddiy- yətləri aradan qaldıran mühüm prinsipdir. Bir sözlə, demokratiyada plüralizm kon- sensusla birləşir. Konsensusun baza əsası milli, dini dəyərlər, şəxsiyyətin hüquq və azadlıqlarıdır. O.Kont insan birliyi ilə konsensus arasında əlaqə olduğunu göstərməklə konsen- susu geniş mənada – razılıq mənasında işlədirdi. Bəzi filosoflar konsensusu rasional dərk olunmuş həmrəylik (E.Dürkgeym), həmrəylikdən fərqlənən “konflikt modeli”, obyektiv mövcud olan ehtimallıq (Veber), siyasi etika prinsipi (Jül Kamben) kimi səciyyələndirirlər. Bildiyimiz kimi danışıqların təsnifatına müxtəlif cür yanaşmalar mövcuddur. Məs, bunlardan biri iştirakçıların müxtəlif məqsədlərinin ayrılmasına əsaslanır. Danışıqların müxtəlif funksiyaları mövcuddur. 1. İnformasion; 2. kommunikativ; 3. nəzarət; 4. diqqəti yayındırmaq; 5. təbliğati; 6. təxirəsalma funksiyaları. Birgə qərarın üç tipi mövcuddur: 1. Kompromis; 2. Nisbi kompromis; 3. Əməkdaşlıq yolu ilə yeni prinsipial qərarın tapılması (9). Koflikti həll etməyin başqa taktiki gedişlərini də göstərirlər: 1. Rəqabət; 2. əməkdaşlıq; 3. kompromislərə nail olunması; 4. problemin həllindən qaçma; 5. uyğunlaşma. Konfliktlərdə kompromisin əldə olunması aşağıdakıları nəzərdə tutur: • Konfliktin hər iki tərəf üçün zərərini etiraf etmək; • qarşılıqlı olaraq buraxılmış səhvləri etiraf etmək və onların islah olunması; • rəqiblərin, ilk növbədə, ikinci dərəcəli və başlıca olmayan məsələlərdə güzəştə getməsi; • emosiyalara yol vermədən problemin müzakirəsinin təmin edilməsi;
97 • razılıq əldə etdikdən sonra, konfliktin həlli ilə bağlı hüquqi sənədin imzalan- ması (1, 228-229). Mütəxəssislər danışıqlarda uğurlar əldə edilməsi üçün aşağıdakıları təklif edirlər:
ciddi hazırlaşmaq;
öz məqsədlərini və hərəkət etmək hüdudlarını müəyyənləşdirmək;
öz emosiyalarına nəzarət etmək;
opponenti diqqətlə dinləmək;
öz fikirlərini aydın şərh etmək (6). Ceyms Beyker danışıqlarda uğur qazanmağın yollarını belə izah edir:
cazibədarlıq;
komandanın yaxşı işləməsi;
işlərin vəziyyətinin real qiymətləndirilməsi;
dəqiq məlumatlanmaq;
inandırma istedadına, qabiliyyətinə malik olmaq (10). Danışıqların uğurla bitməsini şərtləndirən amillər isə aşağıdakılardır:
Artıq problemin məqbul həlli işlənib hazırlanmışdır;
Danışıqların bütün məqsədləri əldə edilmişdir;
Bütün həll variantları nəzərdən keçirilmişdir;
Problemin həlli üçün ən yaxşı alternativ imkanlar var (7, 341). Bir sözlə, danışıqlar kofliktin qeyri-zoraki üsullar və vasitələrlə həll etmək vasi- təsidir. «Dəyirmi masa»da isə danışıqlar nəticəsində konsensus və birgə qərar əldə edilir.
Konsensus konfliktin elə həlli üsuludur ki, qarşı duran tərəflər onun hazırlanma- sında şüurlu və rasional şəkildə iştirak edirlər. Konsensus konflikt həll edənlərin kollektiv rəyini əks etdirir. Konsensus “danışıq mədəniyyətin”də əsas yer tutan mühüm fenomendir. V.Kremenyuk yazır ki, razılaşmaya doğru gedən yolu təslimçilik deyil, barışıq axtarışı kimi ümumbəşəri təfəkkürdə çevriliş hesab etmək lazımdır (11, 12). V.A.Sosninin fikrincə, konsensusun texnologiyasına görə ixtilafları həll etmək üçün o zaman kollektiv rəy tətbiq edilir ki: 1) mübahisənin predmeti mürəkkəb olur, tərəflərin maraqları sadə, həll etmək üçün olduqca əhəmiyyətlidir; 2) hər iki tərəf gizli tələbatlar və maraqlar axtarışı və təhlilinə hazır olur; 3) hər iki tərəfin iddialarını yerinə yetirən alternativ axtarışları üçün kifayət qədər vaxtları və ehtiyatları olur; 4) tərəflər problemin müvəqqəti deyil, uzunmüddətli həllində maraqlıdırlar (8, 35). Göründüyü kimi konsensusun əldə olunması çətin və mürəkkəb məsələdir. Konsensusun əldə olunması üçün aşağıdakı mövqeyə daha çox haqq qazandırılır: konfliktləri elə idarə etmək lazımdır ki, yalnız itkilər minimuma enməsin, həm də qarşı tərəflər üçün ümumi fayda maksimum çox olsun. Konsensus əldə etmək, konflikti həll etmək üçün dörd üsul mövcuddur: 1) bütün tərəflərin rəylərinin üst-üstə düşməsi nəticəsində razılığa nail olmaq; 2) xarici tərəflərin qanunverici və mənəvi iradəsinə uyğun olaraq razılaşma; 3) konflikt tərəflərindən birini məcbur etməklə razılaşma; 4) sadəcə olaraq öz aktuallığını itirdikdə, sərbəst olaraq həll edildikdə konfliktin ləğv edilməsi. Ümumiyyətlə, konflikti həll etməyin hansı metodunun- məcburetmə və ya inandırma metodlarının səmərəli olub-olmaması kəskin şəkildə qarşıya qoyulur. Bu zaman gücdən və ya hüquqdan istifadə məsələsinin hansına üstünlük verilməsinə diqqət
98 yetirilir. Əslində konfliktləri yalnız həll etmək deyil, onun zorakı formalarını konsti- tusiya – qanunverici və danışıq prosesinə transformasiya edilməsinə çalışmaq lazımdır. Bu zaman qanunçuluğa, insan haqlarının qorunmasına müvafiq beynəlxalq konvensiyalar və bəyannamələrə riayət olunmasına xüsusi diqqət verilməlidir. Şübhəsiz ki, konfliktlərin həllində əsas metodlardan biri “dəyirmi masa”, danışıqlar prosesidir. Danışıqlar müxtəlif cür olur. Qərb tədqiqatçıları R.Fişer və U.Yuri danışıqlar arasında Harvard danışıqlar layihəsi əsasında işlənib hazırlanmış prinsipial danışıqlar metoduna üstünlük verirlər. Bu danışıqlar zamanı konfliktlər onların keyfiyyət xüsusiyyətlərinə görə həll edilir (11, 19). Prinsipial danışıqlar və ya mahiyyət üzrə danışıqlar dörd əsas müddəaya əsas- lanır: 1) danışıqlar iştirakçısı və danışıqlar predmeti arasında hüdudların müəyyənləş- dirilməsi; 2) mövqelər üzərində deyil, maraqlar üzərində diqqətin artırılması; 3) qar- şılıqlı faydalı variantların və imkanların seçilməsi; 4) obyektiv meyarlardan istifadə edilməsi. Prinsipial danışıqlar metodu da öz növbəsində üç mərhələdən keçir: təhlil, plan- laşdırma və diskussiya mərhələləri. Nəticədə məntiqi razılaşma əldə olunur. Müəlliflərin fikrincə, bu prinsipial metodun mövqe diskussiyası tədricən konsensusun əldə olunmasına səbəb olur (8, 31). Konfliktlərin bütün növlərini qalib-məğlub nöqteyi-nəzərindən təsnif etmək düz- gün deyildir. Tərəflər açıq, qarşılıqlı məsuliyyətə əsaslanan bir-birinin maraqlarını ifadə edən əlaqəyə gəlməli, «dəyirmi masa»da problemi müzakirəyə başlamalı və çözməlidir- lər. Əlaqə prosesində – «dəyirmi masa» da aşağıdakı metodlardan istifadə edilməlidir: 1) Məcburedici münsiflik (arbitraj); 2) tövsiyəedici arbitraj; 3) qəti təklif arbit- rajı; 4) məhdudlaşdırıcı arbitraj; 5) vasitəçi arbitraj. Konsensusun bərqərar olması bütün hüquqi qərarların qəbul edilməsinin aparıcı metodudur. Konsensus demokratiyanın zəif inkişaf etdiyi ölkələrdə vaxt və təcrübə tə- ləb edir. Mübahisəli məsələlərin konsensisual həlli məcburedici, güc tətbiqini məhdud- laşdıran ümumi, ciddi normalara riayət olunması zərurətini irəli sürür. Konfliktlərin həllində konsensusdan fərqli olan kompromis də əldə edilir. Kom- promis konfliktləri həll etməyin klassik metodu hesab edilir. Kompromisin texnolo- giyası ondan ibarətdir ki, konfliktləri başqa, daha gec müddətə, müvəqqəti təxirə salır. Kompromis, konsensus güc, xilas yolu qalmadıqda tətbiq edilir. Konsensus və kom- promis qarşılıqlı əlaqədə olan hadisədir, qarşıduran tərəflərin danışıqları nəticəsində əl- də edilir.
1.
Abbasbəyli A., Darabadi P.Q., İbrahimov Ə.K., Konfliktologiya, Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2006, 292 s. 2.
право. 1992. № 9. с. 3-10. 3.
Ганди К. Махатма. Моя вера в ненасилия. // Вопросы философии. М., 1992, №3, с. 65-66 4.
Госс Ж. Ключевие представления гуманистического и христианского ненасилия // Этика ненаси- лия. Материалы международного конференции. Москва: ФО СССР, 1991, с. 6-14 5.
6.
Дональдсон М.К. Дональдсон М. Умение вести переговоры, Москва: АСТ 1998, с.311 7.
Конфликтология// под редакцией С.А.Кармина. Спб.: «Лань», 1999, 431 с. 8.
Соснин В.А., Лунев П.А. Как стать хозенягом. Москва: Знание, 71 с. 9.
Əliyev Q., Dayızadə H. Konfliktologiyaya giriş. Bakı: «Təbib», 1998, 121s. 10.
Каррас Ч.Л. Искусство ведения переговоров. Ростов на Д. Изд-во РГУ, 1997, 210 с. 11.
Фишер P., Ури У. Путь к согласию. Или переговоры без порожения. Москва: Наука, 1990, 155 с.
99 Алмаз Аширов
Резюме В статье определены место и роль консенсуса в системе философских ценностей, раскрыта его сущность во внутренних процессах как метода решения социально-политических конфликтов и граж- данского соглашения.
социальный конфликт, ненасилие, консенсус, договоренность, конкурен- ция, сотрудничество, компромисс.
The role and place of consensus in dealing with social conflicts Summary In the paper it is identified the place and role of consensus in the philosophical values, its essence is revealed in internal processes as a method of solving socio-political conflicts and civil agreement.
compromise. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 10.09.11 Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi: 22.09.2011 Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 16.11.2011 Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: fəlsəfə doktoru, dosent Apdin Əlizadə ADMİU -nun Elmi Şurasının 20 dekabr 2011-ci il, 4 saylı qərarı ilə çap olunur. Yüklə 69,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|