The wow factor: een blijde maar slecht onderbouwde boodschap over de effecten van kunsteducatie

Verschenen in ‘Kunstzone, tijdschrift voor kunst en cultuur in het onderwijs’ oktober 2006.
The WOW factor: een blijde maar slecht onderbouwde boodschap over de effecten van kunsteducatie.
Bamford, A. (2006) The Wow Factor. Munster/New York: Waxmann. ISBN 3-8309-1617-5
Het dit voorjaar verschenen boek The Wow Factor heeft als veelbelovende ondertitel: ‘Global research compendium on the impact of the arts in education’. Het wil een overzicht bieden van wereldwijd onderzoek naar de effecten van wat genoemd worden ‘art-rich programmes’. Het is geschreven door Anne Bamford in opdracht van de UNESCO. Om de onderzochte kunsteducatieve programma’s in context te plaatsen geeft Bamford ook een overzicht van de positie van kunsteducatie in beleid en praktijk in verschillende landen. De daarvoor benodigde gegevens zijn verzameld door middel van een schriftelijke vragenlijst. Die is verzonden aan overheden en instellingen van 75 landen. Uiteindelijk zijn gegevens van bijna de helft, namelijk 37 landen, binnen gekomen. Gegevens over het Midden-Oosten ontbreken bijvoorbeeld. De vragenlijstgegevens zijn aangevuld met zowel onderzoeken als ruim 60 ‘case studies’ van projecten en curricula die de respondenten van de landen hebben aangeleverd.

Het boek begint met een aantal definitie kwesties en een kort historisch overzicht van stromingen in en visies op kunsteducatie. Het vervolgt met gegevens over de plaats van kunsteducatie in het onderwijsbeleid, de positie en tijd in het curriculum, beschikbaarheid van vakdocenten en dergelijke. Er blijkt op veel plaatsen een aanzienlijke discrepantie tussen beleidsretoriek over het belang van kunsteducatie en de alledaagse werkelijkheid. Die werkelijkheid is dat kunsteducatie in vergelijking met andere leergebieden vaak nog een zwakke positie in de verschillende onderwijssystemen inneemt. Ook de beperkte deskundigheid van veel docenten op het gebied van kunsteducatie baart zorgen. Toch kan worden gesproken over een zeer breed en gevarieerd scala aan kunsteducatieve activiteiten. Muziek en vormen van beeldende kunst komen in de meeste curricula voor, maar Bamford beschrijft ook cultuurspecifieke invullingen zoals haarstijlen in Senegal, het maken van rituele cake en mandala’s in Bhutan en steltlopen en ‘landschepen’ op Barbados.

Als we het hebben over de plaats en functie van kunsteducatie dienen we volgens Bamford nadrukkelijk onderscheid te maken tussen ‘education in the arts’ en ‘education through the arts’. Bij het eerste, dat meer in het voortgezet onderwijs voorkomt, gaat het om kennis en vaardigheden in de verschillende kunstdisciplines bij het tweede, dat vaker in het primair onderwijs voorkomt, gaat het om ‘geintegreerde curricula’ waarbij kunsteducatieve inhouden en werkvormen ten dienste staan van andere leergebieden. Beide zijn noodzakelijk en kunnen elkaar aanvullen.
Een begrijpelijke spanning in het boek bestaat tussen de erkenning dat veel gegevens contextspecifiek en cultureel bepaald zijn (en daarom moeilijk onder één noemer te brengen), en anderzijds de wens om te zoeken naar algemene, soms universele, kenmerken. Bamford denkt bijvoorbeeld een aantal algemeen geldige kwaliteitscriteria van kunsteducatie te kunnen destilleren uit de 60 case beschrijvingen. Het gaat om kenmerken van ‘structuur’ en ‘methode’, los van de inhoud. Belangrijke structuurkenmerken zijn o.a. actieve en langdurige samenwerking met creatieve mensen en buitenschoolse organisaties, toegankelijkheid voor alle kinderen, flexibele organisatie, voortdurende professionalisering en aandacht voor systematische evaluatie. Belangrijke methodische kenmerken zijn onder andere: actieve kunsteducatie als uitgangspunt, uitmondend in presentaties of voorstellingen, projectmatige aanpak, teamwork en samenwerking. Verder dat het programma aandacht besteedt aan kritische reflectie, dat het discussie en uitwisseling van denkbeelden bevordert, dat het aanmoedigt om risico’s te nemen en ruimte laat om fouten te maken en kinderen eigenaar maakt van hun creatieve proces. De kenmerken zijn herkenbaar en plausibel maar roepen wel vragen op. Zo is de voorkeur voor een projectmatige aanpak moeilijk te rijmen met langlopende curricula en met het (Nederlandse?) streven om te komen tot doorgaande leerlijnen. En is er toch niet sprake van een Westerse bias bij criteria als belang van kritische reflectie, bevorderen van discussie en het nemen van risico’s. Ik kan me niet voorstellen dat dergelijke ontplooiings- en bewustwordingsidealen in alle culturen als kwaliteitscriteria worden beschouwd.
Het laatste deel van het boek is gewijd aan de effecten van kunsteducatie. Bronnen zijn weer de vragenlijstgegevens en de aangeleverde onderzoeken en case studies. Bamford concludeert dat goede kunsteducatie een zeer belangrijke bijdrage aan het onderwijs kan leveren en dat het niet alleen de competenties op kunstzinnig gebied bevordert, maar ook bijdraagt aan betere onderwijs- en leerprestaties in het algemeen, aan een positieve houding t.o.v. school, aan samenwerking en tolerantie, aan wederzijds begrip, aan verbeeldingskracht en creativiteit, aan geestelijk en lichamelijk welbevinden. Tenslotte zijn er ook positieve effecten op de ‘community’ (burgerschap, identiteit, sociale ontwikkeling e.d.). Niet alle effecten van kunsteducatie zijn benoembaar en de titel van het boek slaat op het opwindende en het onverwachte dat soms ontstaat bij kunstzinnige prestaties van kinderen en die bij een Australische kunstvakdocent de reactie “WOW !” opriep.
Bamford schetst al met al een gemengd beeld van de praktijk van de kunsteducatie in de wereld, maar brengt ons een blijde boodschap over de mogelijke impact ervan. Helaas blijkt haar relaas bij enige kritische beschouwing niet erg stevig onderbouwd. Belangrijkste problemen zijn zwakheden in het vragenlijstonderzoek en het eenzijdige gebruik van effectonderzoeken. Bamford vindt voor haar inventarisatie een schriftelijke vragenlijst wel nodig, maar eigenlijk een noodzakelijk kwaad. Ze geeft ze de voorkeur aan kwalitatief onderzoek en wijdt een paragraaf aan de tekortkomingen van kwantitatief onderzoek. Dat mag natuurlijk, maar men kan daarnaast evengoed een paragraaf aan de valkuilen van kwalitatief onderzoek wijden. Wie de vragenlijst van Bamford leest en weet dat die door een beperkte groep is ingevuld moet constateren dat kwantitatief onderzoek hier niet het probleem is, maar de manier waarop ze die in dit onderzoek toepast. Wie wil weten hoeveel tijd aan kunsteducatie in verschillende landen in het curriculum wordt besteed kan niet volstaan met een vraag als: “Hoeveel minuten worden gemiddeld per week besteed aan kunsteducatie in het primair onderwijs en hoeveel in het voortgezet onderwijs?” Dat leidt zoals Bamford zelf aangeeft tot allerlei interpretatieproblemen. Er zijn deelvragen nodig, want er zijn grote verschillen tussen onderbouw en bovenbouw, tussen verschillende kunstdisciplines, tussen verplicht en niet verplicht en natuurlijk tussen scholen onderling. Zo’n vraag (maar dan beter geformuleerd) moet per land aan een representatieve steekproef van scholen worden voorgelegd. De schatting van een landelijk gemiddelde door een ambtenaar is op zijn zachtst gezegd niet erg betrouwbaar.

Ook de vragen die worden gesteld over effecten van kunsteducatie zijn aanvechtbaar. Respondenten moeten aangeven in welke mate ze het eens zijn met uitspraken als : ‘Kunsteducatie heeft bijgedragen aan het onderwijzen van verbeeldingskracht. Geef a.u.b. voorbeelden.’Dat enkele tientallen respondenten het eens zijn met stellingen dat kunsteducatie bijdraagt aan meer verbeeldingskracht, betere schoolprestaties, creativiteit, geestelijk en fysiek welbevinden en wat niet al, is mooi, maar heeft weinig bewijskracht. De empirische onderbouwing moet komen van de verzamelde onderzoeken. Maar is het wetenschappelijk verantwoord om vergaande uitspraken te doen over effecten van kunsteducatie als je alleen gebruik maakt van die onderzoeken die door belanghebbende ondervraagden zijn aangedragen? Nee, dat is alsof een rechter uitspraak doet in een zaak waarbij alleen de getuigen à décharge zijn gehoord. Er zijn onder de noemer van meta-analyse goede methoden ontwikkeld om tot verantwoorde uitspraken te komen op basis van onderzoeken over een bepaald onderwerp. Die methoden maken dan uiteraard gebruik van zo veel mogelijk beschikbare onderzoeken en resulteren in een gemiddelde effectgrootte. Voordeel is ook dat men systematisch kan nagaan of bepaalde kenmerken van onderwijsprogramma’s leiden tot hogere of juist tot lagere effecten. In 2000 hebben Winner en Hetland meta-analyses uitgevoerd naar een tiental verschillende soorten effecten van kunsteducatie op cognitieve prestaties. Drie soorten effecten werden aangetoond (o.a. het positieve effect van muziek op ruimtelijk inzicht, het bekende Mozart effect), maar zeven werden als onbewezen beschouwd. Zo komen ze tot de duidelijke conclusie dat effecten van kunsteducatie op algemene onderwijsprestaties niet zijn aangetoond en dat onderzoek dat dit denkt aan te tonen vaak op schijnverbanden berust. Het is onbegrijpelijk dat Bamford geheel aan deze meta-analyses voorbij gaat. Dat dit onderzoek niet door respondenten is aangedragen kan toch geen excuus zijn. Maar ook als onderzoeken wel in haar bestand zitten wordt daar op selectieve manier mee omgegaan. Zo zat het CKV1 Volgproject van Ganzeboom e.a. in haar bestand, maar het wordt niet genoemd. Misschien omdat er geen lange termijn effecten op cultuurdeelname worden aangetoond? Bamford verwijst wel veelvuldig naar het omvangrijke onderzoek naar effecten van kunsteducatie in het voortgezet onderwijs dat Harland e.a. hebben gedaan in Engeland. Zo wordt het onderzoek instemmend genoemd bij de effecten op creativiteit, geestelijk welbevinden etc. Bij de paragraaf over de effecten op leerprestaties wordt dit onderzoek echter niet genoemd en laat Harland daar nu net aantonen dat er geen effecten zijn gevonden. De WOW factor verwordt daarmee tot een goed nieuws show voor de kunsteducatie. Dat kan passen in het Unesco beleid en wellicht helpen om bepaalde overheden of organisaties van het nut van kunsteducatie te overtuigen. Maar op de lange duur is de kunsteducatie veel meer gebaat bij kritisch onderzoek dat de toets der kritiek kan doorstaan.
Folkert Haanstra

Lector kunst- en cultuureducatie Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten

Referenties

Harland, J., Kinder, K., Lord, P., Stott, A., Schagen, I. & Haynes, J. (2000). Arts education in secondary schools: effects and effectiveness. York, UK: National Foundation for educational Research.

Winner, E. & Hetland, L. (Eds). (2000) The arts and academic improvement: what the evidence shows. The Journal of Aesthetic Education, 34, Nos. 3/4 .