Tildagi ayrim so’zlar shakily jihatdan, ayrimlari ma’no jihatdan, bir xillari esa talaffuzi jihatidan o’xshash bo’ladi
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.3 Antonim so‟zlar
O‘zaro qarama – qarshi, zid ma‘no bildiradigan so‘zlar biri ikkinchisiga nisbatan antonim deyiladi. So‘zlarning bunday bunosabatda bo‘lish hodisasi anyonimiya deb yuritiladi. Katta – kichik, ko‘p – oz, uzoq – yoqin, yuqori – past, qattiq – yumshoq, yoz – qish, to‘r – poyga, tun – kun, yo‘qotmoq – topmoq, yonmoq – o‘chmoq, bog‘lamoq – yechmoq so‘zlari antonimlar jumlasiga kiradi. Antonimik munosabatda bo‘lgan ikki so‘z antonimik juft deb ataladi. Antonimik juftlikni hosil qilgan so‘zlar, odatda, bir so‘z turkumiga mansub bo‘ladi: og‘ir (sifat) – yengil (sifat), shimol (ot) – janub (ot), tez (ravish) – sekin (ravish), kelmoq (fe‘l) – ketmoq (fe‘l) kabi. Antonimlar o‘ziga hos hususiyati bilan omonim va sinonimlardan farqlanadi. Shakily (fonetik tuzilish)jihatidan har xillik; ma‘nodagi o‘zaro zidlik antonimlarning muhim belgisi hisoblanadi. Keyingi belgi, ya‘ni zidlik tushunchasi antonimlarni belgilashda asosiy kriteteriya bo‘lib hisoblanadi. Tilda mavjud bo‘lgan so‘zlaning barchasi o‘z antonimiga ega bo‘lavermaydi. Chunki ko‘p narsa, hodisalar o‘zining ziddiga ega emas. Qarama qarshilik ma‘nosi 29 ko‘proq narsa – hodisalarning belgisida kuzatiladi. Qalin-yupqa, erta – kech, yaxshi – yomon, qattiq – yumshoq, oq – qora, shirin – achchiq, uzoq – yaqin kabilar belgi ma‘nosini ifodalovchi antonimlar hisoblanadi. Ikki so‘zning antonimligini belgilashda ularning semema structurasini aniqlash juda muhimdir. Masalan, qalin va yu‘qa so‘zlarining ma‘no (semema) structurasi quyidagicha: yupqa – yon ko‘lami me‘yoridan kam; qalin – yon ko‘lami me‘yoridan ortiq. Bu so‘zlar ma‘nolari strukturasida yon, ko‘lam semalari bir xil bo‘lib, umumiy semani; kam, ortiq semalari esa faqlovchi sema bo‘lib, o‘zaro zidlik ma‘nosini bildirmoqda. Keng – tor, erta – kech, oriq – semiz, katta – kichik antonimlarining ma‘no structurasi tubandagicha: keng – en o‘lchami nisbatan katta; tor – en o‘lchami nisbatan kam; erta – belgilangan vaqtdan biroz oldin; kech – belgilangan vaqtdan biroz keyin; oriq – tanasidagi go‘sht – yog‘i nisbatan ko‘p, et bitgan; katta – hajm yoki shakl o‘lchami meyoridan kam. Bu so‘zlar semamalari tarkibida zid semalar mavjud bo‘lib, ular shu so‘zlarning antonim ekanligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Antonimlar asosan sifat, ravish, ot va fe‘l turkumiga hos so‘zlardan hosil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, ular sifat antonimlar, ravish antonimlar, ot antonimlar, fe;l antonimlarga bo‘linadi. 1.Sifat antonimlar. Sifat turkumida antonimlar ko‘p. Sifat antonimlar ma‘no jihatdan bir necha turga bo‘linadi: 1) kishilarning harakter – hususiyatini ifodalovchi sifat antonimlar: sahiy – hasis, botir – qo‘rqoq, muloyim – qo‘pol, dono – nodon kabilar; 2) kishilarning psixologik holatini, iqtisodiy ahvolini ifodalovchi sifat antonimlar: huasand – hafa, dilhush – dilhun; badavlat – qashshoq, boy – kambag‘al; 3) kishilarning o‘zaro munosabatini, fiziologik holatini ifodalovchi sifat antonimlar: ahil – noahil, kuchli – kuchsiz, sog‘lom – kasalmand; 4) kishilarda tabiiy ravishda oz beradigan belgilarni bildiruvchi sifat antonimlar: yosh – qari, navqiron – mo‘ysafid, novcha – pakana, semiz – oriq; 5) narsalarning hajmini, shaklini, ko‘lamini ifodalovchi sifat antonimlar: katta – kichik, to‘g‘ri – egri, baland – past, keng – tor, chuqur – sayoz, uzun – qisqa; 6) 30 maza – ta‘m bildiruvchi sifat antonimlar: achchiq – shirin, mazali – bemaza, hushho‘r – badho‘r kabilar. 2. Ravish antonimlar. Ravish turkumiga hos antonimlar: holat, tarz (tez – sekin, zo‘rg‘a – bemalol, birga – alohida, maburan ihtiyoriy); 2) payt (avval – keyin, erta – kech, bugun - erta); 3) miqdor (ko‘p – oz, ortiq - kam); 4) maqsad (atayin – bilmasdan, jo‘rttaga - beihtiyor); 5) o‘rin (nari - beri) ma‘nolarini ifodalaydi. 3.Ot antonimlar. Bunday antonimlar ma‘no jihatidan kishilarning psihologik holatini (quvonch – alam, rohat – azob, shodlik – qayg‘u), tomonlarga oid tushunchalarni (sharq – g‘arb, shimol – janub, kunbotar – kunchiqar, yer – osmon, to‘r – poyga,old – orqa),yil fasllari va sutkaning qarama – qarshi tomonlarini (yoz – qish, bahor – kuz, kecha – kunduz, kun – tun, tong – shom), kundalik hayotga, urf – odatga oid tushunchalar (muhabbat – nafrat, vasl – hijron, hayot – o‘lim, to‘y – aza) ifodalab keladi. 4.Fe‘l antonimiyada fe‘l antonimlar ham kattagina o‘rin egallaydi. Fe‘l antonimlar asosan quyidagi ma‘nolarni bildiradi: 1)qarama – qarshi tomonga bo‘lgan yo‘nalishni ifoda qiladi: kelmoq – ketmoq, bormoq – qaytmoq, kirmoq – chiqmoq, ochmoq – yo‘moq; 2)kishilarning o‘zaro aloqasini bnldiradi: olmoq – bermoq, olmoq – sotmoq; 3)kishilarning ruhiy holatini ifodalaydi: kulmoq – yig‘lamoq, qayg‘urmoq – sevinmoq, rohatlanmoq – azoblanmoq; 4) kishilaring fizialogik holatini bildiradi: semirmoq – ozmoq, yosharmoq – qarimoq; 5)kishilarning o‘zaro munosabatini ifodalaydi: urishmoq – yarashmoq, ajrashmoq – yarashmoq, eslamoq – unutmoq, salomlashmoq – xayrlashmoq; 6) narsa hajmi va holatini o‘zgarishini bildiradi: kengaymoq – toraymoq, og‘irlashmoq – yengillashmoq, isimoq – sonumoq tezlashmoq – sekinlashmoq kabilar. Tilimizda sifat va ravish antonimlar ko‘p uchraydi. Bu antonimlarning ko‘pchiligi belgi bildiruvchi so‘zlardan ekanligini ko‘rsatadi. Binobarin tilimizdagi 1700 dan ortiq antonim juftlikning 1000 dan ortig‘ sifat va ravishdan iboratdir. Antonimiyada polisemiya hodisasini o‘rganish ham juda muhimdir. Darhaqiqat, birdan ortiq so‘zning o‘zaro antonimik munosabati zidlikka asosnar ekan, ko‘p ma‘noli so‘z har bir ma‘nosi bilan ayrim – ayrim so‘zlarga antonim bo‘lishi 31 mumkin. Masalan, butun so‘zi bir ma‘nosida yirtiq so‘ziga, boshqa ma‘nosida siniq so‘ziga antonim bo‘la oladi. Kambag‘al xalq o‘lib – tirilib mehnat qiladiku, qorni to‘ymaydi,egni butun bo‘lmaydi.(Oybek). Hammaning ko‘zi Rahimovning tirsagi chiqiib turgan yirtiq yengiga tushdi. (H.Nazir). Murabbiya haligi qo‘li singan qo‘g‘irchoqni olib, o‘rniga butun qo‘g‘irchoqni yotqizib qo‘yayotgan ekan (Oydin). Mehmonhona eshigi oldidagi su‘ada siniq choynak – piyola, keng ayvonda esa o‘q tekkan ikki otkavshanib yotardi. (SH. Toshmatov ). Antonimlar quyidagicha yuzaga keladi: 1.Tilning lug‘at tarkibida qarama – qarshi ma‘noli so‘z azaldan mavjud bo‘ladi: katta va kichik, keng va tor, kun vat un, kecha va kunduz, yaxshi va yomon, bor va yo‘q kabilar. 2. So‘z yasalishi natijasida antonimlar hosil qilinadi.Bunda ikki holat kuzatiladi: 1) Ma‘lum bir tub so‘zga –li va –siz, ba- va be-, bar- va dor-, no- affikslarini qo‘shish orqali yasaladi: kuchli – kuchsiz, jonli – jonsiz, bemani – bamani, baquvvat – bequvvat, batartib – betartib, barqaror – beqaror, vafodor – bevafo, mazali – bemaza, haq – nohaq kabilar; 2) o‘zaro antonim bo‘lgan so‘zlarga so‘z yasovchi qo‘shimchalarni qo‘shib so‘z yasash orqali yangi antonimik juftlar hosil qilinadi: rostgo‘y - yolg‘onchi, do‘stona – dushmanlarcha, og‘irlashmoq – yengillashmoq, kengaymoq – toraymoq, tezlashmoq – sekinlashmoq, xursandchilik – xafachilik, eskilik – yangilik, ostki – ustki, oqlamoq – qoralamoq kabilar. 3. Boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish natijasida antonimlar yuzaga keladi: do‘st(tojikcha) – dushman (tojikcha), quvonch (o‘zbekcha) – g‘am (arabcha), band (tojikcha) – bo‘sh (o‘zbekcha), mudofaa (arabcha) – hujum (arabcha), im‘ort (ruscha) – eksport(ruscha), badxo‘r (tojikcha) – hushxo‘r (tojikcha), assimmilyatsiya (ruscha ) – dissimilyatsiya (ruscha), analiz (ruscha ), analiz (ruscha) – sintez (ruscha), maksimum (ruscha) – minimum (ruscha), manfiy (arabcha) – musbat (arabcha) va boshqalar. Antonimlarning tilda ahamiyati katta. Antonimlar badiy nutqda keng foydalaniladi. Mumtoz adabiyotimizda antonim so‘zlarni qo‘llash asosida tazod sheriy san‘ati yaratilgan va undan juda keng foydalanilgan. Masalan, Lutfiyning: 32 Rahm qilg‘il bandag‘a, ey shoh, ul tengri uchun, Kim etar bizni gado, ul sizni sulton aylagan baytida banda - shoh, gado – sulton so‘zlari o‘zaro zid ma‘nolarni ifodalab, tazod san‘ati saosida qo‘llangan. Qo`shimchalar antonimiyasi. Qarama-qarshi ma'no bildiruvchi qo`shimchalar antonim qo`shimcha deyiladi. Qo`shimchalar antonimiyasi, asosan, so`z yasovchi qo`shimchalar doirasida uchraydi: -li, -siz: aqlli, aqlsiz; -li, be-: suvli, besuv; be-, ba-: bedavlat, badavlat. Qo`shimchalar antonimiyasining o`ziga xos xususiyatlari B.Isabekov tomonidan ilmiy tekshirilgan. Maqollarda antonimlarning qo‘llanilishi: Yaxshilik qila olmasang yomonlik ham qilma Yaxshi narsaning ko‘pidan yomon narsaning ozi yaxshi Yaxshiga yondosh yomondan qoch Yaxshiga kun yo‘q yomonga o‘lim Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan dog‘ qoladi Yaxshi otga bir qamchi yomon otga ming qamchi Yaxshi so‘z qand yedirar yomon so‘z pand yedirar Yomon gap bilan qilich qinidan chiqar, yaxshi gap bilan ilon inidan Nodon bo‘lganidan senga do‘st-o‘rtoq, donodan dushmaning bo‘lgani yaxshiroq Ko‘p bil dushman agar bitta bo‘lsa ham, do‘sting mingta bo‘lsa juda kamdir kam Ko‘proq eshitib kamroq so‘zlash uchuun 2 ta quloq , 1 tagina og‘iz ato etilgan Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda Uzoqdagi qarindoshdan , yaqindagi yot yaxshi Azob ko‘rmay rohat yo‘q Ilmsiz bir yashar, ilmli ming yashar Oyning o‘n beshi qorong‘u, o‘n beshi yorug‘ Bolali uy bozor, bolasiz uy mozor Tildan ham bol tomadi ham zahar Yoshligingda qarilarga qilmading hizmat, qariganda yoshlarga bermagil zahmat 33 Kichik go‘dak ham katta tushlar ko‘radi Ovsinlar do‘st bo‘lsa, og‘a - ini yov bo‘lmas Qul bo‘lish oson, odam bo‘lish qiyin Bemehr qarindoshdan, mehribon yot yaxshi Befoyda so‘zni ko‘p aytma va foydalig‘ so‘zni ko‘p eshiturdin qaytma Gap ko‘p-ku shu umr oz-da Duo olgan omondir , qarg‘ish olgan yomondir Kech-kunduz tinmay mehnat qilganingda ham onang haqini o‘tay olmaysan. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida antonimlardan keng foydalanilgan va antonimlarni o‘rgatish uchun juda ko‘p mashqlar ajratilgan. Ona tili darsliklaridan ba‘zi mashqlarni ko‘rib o‘tamiz. 2-snif ona tili darsligida 157-mashqqa e‘tibor bersak, bu mashqda turli xil hayvonlar tasviri berilgan va bu hayvonlarni bir biriga solishtirib, qaysi hayvon katta yoki qaysi hayvon kichik ekanligini topish sharti berilgan. Bu mashqda o‘zaro zidlik munosabati juda sodda usulda ko‘rsatilgan va o‘quvchilarning yoshiga mos, tushunishlari uchun juda qulay. Huddi shunday 248- mashqqa e‘tiboringizni qaratmoqchiman. 248-mashq. Ikki narsani qarama-qarshi belgisiga ko‘ra qiyoslang. Mazmunga mos so‘zlarni qo‘yib gaplarni yozing. Rangiga ko‘ra. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|