Tilshunoslik asoslari



Yüklə 2,06 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/32
tarix24.06.2022
ölçüsü2,06 Mb.
#90050
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   32
Tilshunoslik-asoslari

ternir,
u y g ‘u r tilid a 
tomur,
qozo q tilid a 
temer,
ozarbayjon tilida 
ciemir,
q irg 'iz tilid a 
ternir.
Shu xildagi qardosh tilning gram m atik 
tu zilish id a ham u lam in g yaqin lig i k o ‘rinib turadi. M asalan, 
tu rk iy tillard ag i k o 'p lik q o 'sh im ch asi - la r bilan sifat yasovchi - l i
(lik) suffikslarini solisbtirib k o ‘raylik. 
0
‘zbek tilida: 
ko'châiar,
u y g ‘u r tilid a 
kochilar,
qo zo q tilida 
kocholor.
Bu m isollar shuni 
k o 'rsa ta d ik i, qardosh tillard a so 'z o'zaklari gram m atik vositalar 
jih a tid a n farq qilsa ham u lam in g manbai bir bo'lib, u iar bir 
o ‘zak tild an kelib chiqqan. Shuni aytib o 'tish kerakki, tillam ing 
q ard o sh lig in i iaqat q o n -q arin d o sh lik m unosabatlariga bog'lash, 
y a ’ni q ard o sh tillar h am m a v aq t bir u ru g'd an, b ir qabiladan 
p a y d o b o 'lad i, d eb tu sh u n ish xatodir.
Q a rd o sh tillar jam iy a tn in g tarixiy taraqqiyot jarayo nid a yo 
differen siy a yoki in tegrasiy a y o 'li bilan paydo b o 'la d ig a n tarixiy 
ho d isad ir. Shuning u c h u n tillam in g qarindoshligini biologik 
h o d isa d e b qarash xatodir.
T illam in g geneologik tasnifi qardosh tillam ing b ir tildan, bir 
m a n b a d a n tarq alg an lig ig a asoslangan. D unyodagi tillam ing 
ta ra q q iy o t tarixi shuni k o'rsatad ik i, qabila, elat, irq, h ud ud
c h e g a ra s i bilan til ch e g ara si o 'zaro to ‘g ‘ri kelm aydi. M asalan, 
Shim oliy Am erika Q o 'sh m a Shtatlarida turli irq d ag i xalqlar: 
ingliz, fransuz (oq irq), x ito y (sariq irq), negr (qora irq} va 
b o s h q a la r 
yashaydi. 
Biroq 
Shimoliy 
Am erika 
Q o 'shm a 
S h ta tlarid a yashovchi bu x a lq la m in g ham m asi asosan bir tilda -
ingliz tilid a aloqa qilishadi, H indistonda 70dan ortiq tilda, 
X itoyda 30dan ortiq tild a s o ‘zlashadilar. O 'rta O siyoda o'zbek, 
tojik, q irg'iz, rus, arab, fors v a boshqa tillarda so'zlovchi xalqldr 
y ashaydi. Tilning boyligi irq n in g oq yoki sariq ekanligiga 
b o g 'liq em as. S hunday qilib, geneologik tasnif q a rd o sh tillam ing 
tarix iy taraq q iy o t jaray o n id a b ir o ‘zak tildan tarqalganligini va 
u la m in g o ‘zaro m unosabatini, so‘z m a’nolarini va gram m atik 
shakllarini, 
n u tq
to vushlarining 
bir-biriga 
yaqinligini, 
o 'x sh a sh lig in i nazarda tu tib tillam i gu ruhlarga ajratadi.
H o zirgi vaqtda tarixi o'rganilib, bir-biri bilan qardosh 
e k a n lig i an iq lan g an tillar oilasi quyidagilardan iborat.
1. 
H ind-yevropa tillari oilasi.
2. 
X om -som tillari oilasi.
3. 
T u rk tillari oilasi.
4. 
U gor-fin tillari oilasi.


5. 
Kavkaz tillan oilasi.
6. 
X ito y -tibet tillan oilasi.
7. 
Dravid tillari oilasi.
BELGILAR SISTEMAS1
Belgi stm k tu ra si haqida ikkita q a ra m a-q a rsh i fikr bor. B irinchi 
fikr tarafdorlari belgini ham ifoda p lan ig a, ham m aterial v a
m azmtm p la n ig a ega, deydilar. Bu n u q ta i n azarga q aram a-q arsh i 
tu rg an k o ‘p sonli olimlar belgi b ir to m o n lam a hodisa, u fa q a t 
ifoda p lan ig a ega, belgi haram a vaq t raazm u n bilan alohida, d e b
hisoblaydilar. Birinchi nuqtai nazar tarafd orlari uchu n m a ’no b u
belg i 
m uno sabatin in g 
p red m et 
y o k i 
tu sh u n c h a
tu rla rid a
ifodalanishdir, biiim fakti haqiqatrii rea l a k s ettirishdir.
M a’n o g a
b u n d a y y ondashuv 
ish o ra d a
aks 
etilm asligi 
m um kin em as. Chunki. 1) tovush q a to ri faqat p re d m e tn i 
ko'rsatm aydi, 2) belgi shartli, ixtiyoriy, m azm un esa sh a rtli 
emas, u h a q iq a tn i aks ettirishda an iq lan ad i; 3) m a ’no bilim fakti, 
m iyada saq lanadi, belgi ham m a v a q t u n d a n tashqaridadir.
Belgilar sistem asini o'rganish, u n i sistem alashtirish b ila n
b o g 'liq k o 'p la b problem alarning p a y d o b o 'lish i m axsus fan n i 
yuzaga 
keltirdi. 
Bu 
fan 
a n tik
d a v rg a
borib 
taq alad i. 
D em okritning 
so 'z
va 
p red m e t 
m u no sab ati 
h a q id a g i 
m unozaralari 
fikrim izning 
dalilidir. 
Sem iotikaning 
b e s h ta
yo'nalishi 
bor: 
1. 
M avjud 
tabiiy 
v a 
biologik 
b e lg ila rn i 
o 'rg an u v ch i biosem iotik yo ‘nalish; 2. Insonning m ad a n iy ati 
darajasi. 
u rf-odati 
va 
ho latin i 
tasvirlovchi 
e tn o se m a n tik
yo'nalish; 3. Tabiiy tillarni, u la m in g stilistik va b ir-b irid an
ajralm aydigan belg ilar sistem asini o ‘rg a n a d ig a n lingvisim iotik 
yo'nalish; 4. B elgilangan m aterial b ila n b o g 'liq b o 'lm ag an h o ld a
o'ziga xos um um iy xususiyatlarni b elg ilo v ch i ab strakt sem io tik
yo'nalish; 5. M azkur y o'nalish larn in g ham m asi uch un u m u m iy
b o 'lg an m asalalam i o 'rg an uvch i u m u m iy sem iotik y o 'n a lish . 
Bilim - s u b ’ek tin in g tev arak-atrofdagi olam ni inkor e ttirish g a
qaratilgan faoliyatidir. Bilim b u y u m la m i, voqealarni, h a ra k a tla m i 
va shu k a b ila m i ko'rsatuvchi b e lg ila r sistem asi shaklida y u z a g a
chiqadi. Belgi bilan m a ’no ajralm asdir: m a ’nosiz belgi, b e lg isiz
m a’no y o 'q v a b o 'lish i ham m u m k in em as.


Foydalanilgan adabiyotlar ro*yxati
1. Азизов О. Тилш уносликка кириш. -Т.: Ук,итувчи, 1996.
2. Головин Б.Н. Введение в язикознание. -М .: Высшая школа, 
1977.
3. Jam otxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. -Т ., 2004. (1, 2- 
qismlar)
4. Ириск,улов М. Тилш уносликка кириш. -Т .: Уцитувчи, 1992.
5. Кодухов В.И, В ведение в язикознание. -М .:Просвешение, 1987.
6. Махмудов Н. Тил. - Т.; Ё з у в т 1998.
7. Махмудов Н. М аъ р и ф ат манзиллари. - Т.: М а’навият, 1999.
8. Нурмонов А, Й улдош ев Б. Тилигунослик ва табиий фанлар.
-Т.; Шарк,, 2001.
9. Нурмонов А, 
Расулов Р. Узбек тили жадвалларда. -Т.: 
У^итувчи, 1993.
10. Содик;ов А, А бдуазизов А, Ириск,улов М. Тилшуносликка 
кириш . -Т., 1981
П . Ш ерматов А Ч ориев Б, Умумий тилшунослик курсидан 
мустацил ишлар. - Т.: Ук.игувчи, 1989.
12. Кучк;ортоев И, К У ^о р го ев а Р. Тилш уносликка кириш. - Т.,
1975.
13. Х ожиев А. Тилш унослик терминларининг изошли лугати. - Т.: 
Узбекицон Миллий энциклопедияси, 2002.


MUNDARUA
1. 
S o 'z b o s h i............................................................................... ,...3
2. 
Tilshunoslik fan s ifa tid a .........................................................4
3. 
Tilning m o h iy a ti.......................................................................6
4. 
Tilshunoslikning ían sifatida p aydo b o ‘l i s h i .................. 7
5. 
Tillam ing o'zaro ta'siri va rivojlanish q o n u n iy a tla ri...... 9
6. 
Til sistem a sifatida.................................................................. 10
7. 
Til va ta fa k k u r.........................................................................12
8. 
Til va ja m iy a t...........................................................................18
9. 
Fonetika va fo n o lo g iy a......................................................... 22
10. 
N utq tovushlari artikulyatsiyasi ......................................23
11. 
Nutq tovushlari ta sn ifi........................................................... 24
12. 
N utqning fonetik bo‘la k Ia ri................................................ 26
13. 
U i g 'u ..........................................................................................27
14. 
Tovushlarning nutq jarayonida o 'z g a r is h i.........................28
15. 
Y o zu v ..........................................................................................29
16. 
Leksikologiya............................................................................. 33
17. 
Leksik m a'noning kengayishi va to r a y is h i....................... 39
18. 
So'zlam ing m a’n o m unosabatiga k o ‘ra t u r l a r i ................39
19. 
Tabu va ev fem izm ................................................................... 46
20. 
T erm in o lo g iy a..........................................................................47
21. 
Term inlam ing y a sa lish i.......................................................... 57
22. 
E tim ologiya...............................................................................62
23. 
Leksikografiya...........................................................................70
24. 
G ram m a tik a..............................................................................74
25. 
Grammatik k a te g o riy a la r.....................................................75
26. 
M orfo lo g iy a............................................................................. 77
27. 
So‘z turkum lari...................................................................... /^78j
28. 
S in ta k sis................................................................................... 79
29. 
S otsiolingvistika..................................................................... 80
30! S in ta g m a ....................................................................................82
31. 
Tilning tipologik tasnif i ........................................................83
32. 
Belgilar siste m a si.................................................................... 87
33. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x a t i .....................................88




60 - buyurtma 400 nusxa. Hajmi 5,6 b.t. 
2006 yil 17 oktyabrda bosishga ruxsat etildi. 
Nizomiy nomidagi TDPU Rizografida 
nashr qilindi.

Yüklə 2,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə