ternir,
u y g ‘u r tilid a
tomur,
qozo q tilid a
temer,
ozarbayjon tilida
ciemir,
q irg 'iz tilid a
ternir.
Shu xildagi qardosh tilning gram m atik
tu zilish id a ham u lam in g yaqin lig i k o ‘rinib turadi. M asalan,
tu rk iy tillard ag i k o 'p lik q o 'sh im ch asi - la r bilan sifat yasovchi - l i
(lik) suffikslarini solisbtirib k o ‘raylik.
0
‘zbek tilida:
ko'châiar,
u y g ‘u r tilid a
kochilar,
qo zo q tilida
kocholor.
Bu m isollar shuni
k o 'rsa ta d ik i, qardosh tillard a so 'z o'zaklari gram m atik vositalar
jih a tid a n farq qilsa ham u lam in g manbai bir bo'lib, u iar bir
o ‘zak tild an kelib chiqqan. Shuni aytib o 'tish kerakki, tillam ing
q ard o sh lig in i iaqat q o n -q arin d o sh lik m unosabatlariga bog'lash,
y a ’ni q ard o sh tillar h am m a v aq t bir u ru g'd an, b ir qabiladan
p a y d o b o 'lad i, d eb tu sh u n ish xatodir.
Q a rd o sh tillar jam iy a tn in g tarixiy taraqqiyot jarayo nid a yo
differen siy a yoki in tegrasiy a y o 'li bilan paydo b o 'la d ig a n tarixiy
ho d isad ir. Shuning u c h u n tillam in g qarindoshligini biologik
h o d isa d e b qarash xatodir.
T illam in g geneologik tasnifi qardosh tillam ing b ir tildan, bir
m a n b a d a n tarq alg an lig ig a asoslangan. D unyodagi tillam ing
ta ra q q iy o t tarixi shuni k o'rsatad ik i, qabila, elat, irq, h ud ud
c h e g a ra s i bilan til ch e g ara si o 'zaro to ‘g ‘ri kelm aydi. M asalan,
Shim oliy Am erika Q o 'sh m a Shtatlarida turli irq d ag i xalqlar:
ingliz, fransuz (oq irq), x ito y (sariq irq), negr (qora irq} va
b o s h q a la r
yashaydi.
Biroq
Shimoliy
Am erika
Q o 'shm a
S h ta tlarid a yashovchi bu x a lq la m in g ham m asi asosan bir tilda -
ingliz tilid a aloqa qilishadi, H indistonda 70dan ortiq tilda,
X itoyda 30dan ortiq tild a s o ‘zlashadilar. O 'rta O siyoda o'zbek,
tojik, q irg'iz, rus, arab, fors v a boshqa tillarda so'zlovchi xalqldr
y ashaydi. Tilning boyligi irq n in g oq yoki sariq ekanligiga
b o g 'liq em as. S hunday qilib, geneologik tasnif q a rd o sh tillam ing
tarix iy taraq q iy o t jaray o n id a b ir o ‘zak tildan tarqalganligini va
u la m in g o ‘zaro m unosabatini, so‘z m a’nolarini va gram m atik
shakllarini,
n u tq
to vushlarining
bir-biriga
yaqinligini,
o 'x sh a sh lig in i nazarda tu tib tillam i gu ruhlarga ajratadi.
H o zirgi vaqtda tarixi o'rganilib, bir-biri bilan qardosh
e k a n lig i an iq lan g an tillar oilasi quyidagilardan iborat.
1.
H ind-yevropa tillari oilasi.
2.
X om -som tillari oilasi.
3.
T u rk tillari oilasi.
4.
U gor-fin tillari oilasi.
5.
Kavkaz tillan oilasi.
6.
X ito y -tibet tillan oilasi.
7.
Dravid tillari oilasi.
BELGILAR SISTEMAS1
Belgi stm k tu ra si haqida ikkita q a ra m a-q a rsh i fikr bor. B irinchi
fikr tarafdorlari belgini ham ifoda p lan ig a, ham m aterial v a
m azmtm p la n ig a ega, deydilar. Bu n u q ta i n azarga q aram a-q arsh i
tu rg an k o ‘p sonli olimlar belgi b ir to m o n lam a hodisa, u fa q a t
ifoda p lan ig a ega, belgi haram a vaq t raazm u n bilan alohida, d e b
hisoblaydilar. Birinchi nuqtai nazar tarafd orlari uchu n m a ’no b u
belg i
m uno sabatin in g
p red m et
y o k i
tu sh u n c h a
tu rla rid a
ifodalanishdir, biiim fakti haqiqatrii rea l a k s ettirishdir.
M a’n o g a
b u n d a y y ondashuv
ish o ra d a
aks
etilm asligi
m um kin em as. Chunki. 1) tovush q a to ri faqat p re d m e tn i
ko'rsatm aydi, 2) belgi shartli, ixtiyoriy, m azm un esa sh a rtli
emas, u h a q iq a tn i aks ettirishda an iq lan ad i; 3) m a ’no bilim fakti,
m iyada saq lanadi, belgi ham m a v a q t u n d a n tashqaridadir.
Belgilar sistem asini o'rganish, u n i sistem alashtirish b ila n
b o g 'liq k o 'p la b problem alarning p a y d o b o 'lish i m axsus fan n i
yuzaga
keltirdi.
Bu
fan
a n tik
d a v rg a
borib
taq alad i.
D em okritning
so 'z
va
p red m e t
m u no sab ati
h a q id a g i
m unozaralari
fikrim izning
dalilidir.
Sem iotikaning
b e s h ta
yo'nalishi
bor:
1.
M avjud
tabiiy
v a
biologik
b e lg ila rn i
o 'rg an u v ch i biosem iotik yo ‘nalish; 2. Insonning m ad a n iy ati
darajasi.
u rf-odati
va
ho latin i
tasvirlovchi
e tn o se m a n tik
yo'nalish; 3. Tabiiy tillarni, u la m in g stilistik va b ir-b irid an
ajralm aydigan belg ilar sistem asini o ‘rg a n a d ig a n lingvisim iotik
yo'nalish; 4. B elgilangan m aterial b ila n b o g 'liq b o 'lm ag an h o ld a
o'ziga xos um um iy xususiyatlarni b elg ilo v ch i ab strakt sem io tik
yo'nalish; 5. M azkur y o'nalish larn in g ham m asi uch un u m u m iy
b o 'lg an m asalalam i o 'rg an uvch i u m u m iy sem iotik y o 'n a lish .
Bilim - s u b ’ek tin in g tev arak-atrofdagi olam ni inkor e ttirish g a
qaratilgan faoliyatidir. Bilim b u y u m la m i, voqealarni, h a ra k a tla m i
va shu k a b ila m i ko'rsatuvchi b e lg ila r sistem asi shaklida y u z a g a
chiqadi. Belgi bilan m a ’no ajralm asdir: m a ’nosiz belgi, b e lg isiz
m a’no y o 'q v a b o 'lish i ham m u m k in em as.
Foydalanilgan adabiyotlar ro*yxati
1. Азизов О. Тилш уносликка кириш. -Т.: Ук,итувчи, 1996.
2. Головин Б.Н. Введение в язикознание. -М .: Высшая школа,
1977.
3. Jam otxonov H.A. Hozirgi o'zbek adabiy tili. -Т ., 2004. (1, 2-
qismlar)
4. Ириск,улов М. Тилш уносликка кириш. -Т .: Уцитувчи, 1992.
5. Кодухов В.И, В ведение в язикознание. -М .:Просвешение, 1987.
6. Махмудов Н. Тил. - Т.; Ё з у в т 1998.
7. Махмудов Н. М аъ р и ф ат манзиллари. - Т.: М а’навият, 1999.
8. Нурмонов А, Й улдош ев Б. Тилигунослик ва табиий фанлар.
-Т.; Шарк,, 2001.
9. Нурмонов А,
Расулов Р. Узбек тили жадвалларда. -Т.:
У^итувчи, 1993.
10. Содик;ов А, А бдуазизов А, Ириск,улов М. Тилшуносликка
кириш . -Т., 1981
П . Ш ерматов А Ч ориев Б, Умумий тилшунослик курсидан
мустацил ишлар. - Т.: Ук.игувчи, 1989.
12. Кучк;ортоев И, К У ^о р го ев а Р. Тилш уносликка кириш. - Т.,
1975.
13. Х ожиев А. Тилш унослик терминларининг изошли лугати. - Т.:
Узбекицон Миллий энциклопедияси, 2002.
MUNDARUA
1.
S o 'z b o s h i............................................................................... ,...3
2.
Tilshunoslik fan s ifa tid a .........................................................4
3.
Tilning m o h iy a ti.......................................................................6
4.
Tilshunoslikning ían sifatida p aydo b o ‘l i s h i .................. 7
5.
Tillam ing o'zaro ta'siri va rivojlanish q o n u n iy a tla ri...... 9
6.
Til sistem a sifatida.................................................................. 10
7.
Til va ta fa k k u r.........................................................................12
8.
Til va ja m iy a t...........................................................................18
9.
Fonetika va fo n o lo g iy a......................................................... 22
10.
N utq tovushlari artikulyatsiyasi ......................................23
11.
Nutq tovushlari ta sn ifi........................................................... 24
12.
N utqning fonetik bo‘la k Ia ri................................................ 26
13.
U i g 'u ..........................................................................................27
14.
Tovushlarning nutq jarayonida o 'z g a r is h i.........................28
15.
Y o zu v ..........................................................................................29
16.
Leksikologiya............................................................................. 33
17.
Leksik m a'noning kengayishi va to r a y is h i....................... 39
18.
So'zlam ing m a’n o m unosabatiga k o ‘ra t u r l a r i ................39
19.
Tabu va ev fem izm ................................................................... 46
20.
T erm in o lo g iy a..........................................................................47
21.
Term inlam ing y a sa lish i.......................................................... 57
22.
E tim ologiya...............................................................................62
23.
Leksikografiya...........................................................................70
24.
G ram m a tik a..............................................................................74
25.
Grammatik k a te g o riy a la r.....................................................75
26.
M orfo lo g iy a............................................................................. 77
27.
So‘z turkum lari...................................................................... /^78j
28.
S in ta k sis................................................................................... 79
29.
S otsiolingvistika..................................................................... 80
30! S in ta g m a ....................................................................................82
31.
Tilning tipologik tasnif i ........................................................83
32.
Belgilar siste m a si.................................................................... 87
33.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x a t i .....................................88
60 - buyurtma 400 nusxa. Hajmi 5,6 b.t.
2006 yil 17 oktyabrda bosishga ruxsat etildi.
Nizomiy nomidagi TDPU Rizografida
nashr qilindi.
Dostları ilə paylaş: |