Accom odatio - m uvofiqiashu
v)
-
tovushlam ing moslashuvi bo'lib, u yonma - yon turgan unlilar
va u n doshlar orasida sodir bo'ladi, U progressiv yoki regressiv
bo'lishi m um kin. Moslashuv to ‘liq bo'lmaydi, qisman ro‘y
beradi. M asalan: qafas so'zida til oldi “a" tovushi chuqur til orqa
“q” ta’sirida til orqa unli kabi talaffuz qilinadi.
Assimilyatsiya (lot.
A ssim ilatio - o'xshab ketish) -
biror
tovushning boshqa tovush ta ’sirida unga o'xshashlik tomon
o'zgarishi.
Assimilyatsiya
ikki
xil
bo'ladi:
progressiv
assimilyatsiya va regressiv assimilyatsiya. Oldinda kelayotgan
tovush keyingisiga ta ’sir o'tkazib,
o‘ziga o'xshatib olsa,
progressiv assimilyatsiya deyiladi. Keyingi kelayotgan tovush
o'zidan oldingisini o'ziga o'xshatib olsa, regressiv assimilyatsiya
deyiladi. Yana distant va kontakt assimilyatsiya mavjud. Distant
assimilyatsiya
yonma-yon
turm agan
undoshlam ing
o'zaro
o'xshab ketishidir. Masalan:
ben ~ m en, b uni - muni.
Kontakt
(yondosh) assimilyatsiya esa yonma-yon turgan undoshlam ing
o'xshab ketishidir. Masalan:
o td i - otti, o'sgan - o'skan.
Dissimilyatsiya (lot.
D issim ilis - noo ‘xshash)
— bir xil tipdagi
tovushlam ing o'zgartirib yuborilishi. Masalan:
zarur - zaril,
dainba - danba.
Diereza (yun.
D iaeresis - bo'linish) -
tovushlardan birining
talaffuz qilm ay tushib qoldirilishi;
p a st -p a s , dastlab - daslab.
Metateza (yun.
M etathesis
-
o ‘rin aJmashtirish) -
yonm a-yon
tovushning o 'rin almashinishi;
ahvol - avhol, daryo - dayro.
Gaplologiya (yun.
Caplos - oddiy; logos - tushuncha) -
y o n m a-yon turgan o'xshash undosh yoki bo'g'inlarning tushirib
qoldirilishi:
qayna — qaynana ~ qaynona, qayni - qaynini -
qayn ini.
Epenteza (yun.
E penthesis - kirítish)
- so'z ichida tovush
orttiriiishi:
fik r - fikir, sin f - sinif, h u k m - hukum .
Nutq tovushlari so'zda tu tg an o 'rn ig a qarab talaffuzda,
yozuvda o'zgarishi mumkin.
Buni
tovushlam ing pozitsion
o'zgarishi deyiladi.
Reduksiya shunqa misol b o ‘Ia oladi. Reduksiya uch xil
b o ‘Iadi:
1.
M iqdor reduksiyasi; u rg 'u olm agan bo‘g ‘iniiing q isq a
talaííuz qilinishi; ingliz tilida uchraydi.
2.
Sifat reduksiyasi; u rg ‘uli b o 'g 'in d a unlining b o sh q a
unliga aylanishi:
vyazatb - viz&tb;
bunda u rg 'u siz
birinchi bo'g'indagi
a (ya)
-
i
ga aylangan.
3.
T o'liq reduksiya. U rg 'u olm agan bo‘g ‘inda un lilar
tushib qoladi. Masalan:
o g 'iz-o g 'zim .
YOZUV
Yozuv - muayyan bir tilda qabul etilgan va k ish ilar
o'rtasidagi muloqatga xizmat qiladigan yozma belgilar yo k i
tasvirlar tizirai. M a’lumki, insoniyat dahosi erishgan eng bu yu k
va muhim yutuqlardan biri yozuviiing kashí etilishidir. Yozuv
kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining
tom m a’n o d agi
ibtidosi, bashariyatning uzoq va m urakkab tadrijiy takom ili
jarayonidagi
omillaming
en g
asosiylaridan
biridir.
M a’lum otlarga ko'ra, yozuv tildan anch a keyin paydo b o ‘lgan,
ya’ni tovush tili taxminan 400 - 500 ming yillar ilgari y u zag a
kelgan bo'lsa, yozuvning paydo b o 'lg an ig a 4 - 5 raing yillar
bo‘Igan. O g'zaki nutqning zamon va makon nuqtayi nazaridan
cheklanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati yozuvning p ay d o
bo'lishiga olib keldi.
Aytish lozimki, yozuv o g ‘zaki tilga nisbatan ikkilam chi,
qo'shim cha
aloqa vositasi
b o ‘lsa-da,
mazkur ehtiyojlarni
qondiruvchi
vosita
siíatida
u n g a
qaraganda
juda
k o ‘p
afzalliklarga ega. Xususan, tilning e n g muhim, asosiy vaziíasi
kommunikatsiya - kishilar o 'rtasid ag i aloqani ta ’m inlashdir.
Ajnmo kishilar o'rtasidagi bevosita - «yuzma-yuz» alo q ag in a
og'zaki til vositasida ta ’m inlanishi mumkin, lekin bu a lo q a
bavosita bo'lsa-chi, kishilar turli masofalarda bo'lsalar-chi?
Demak, tilning kom m unikativ vaziiasi yozuvsiz amalga oshishi
mumkin emas. H ar qand ay tilning asosiy vazifalaridan bin
b o 'lg an estetik va gnoseologik (dunyoni bilish) vazifalarini ham
yozuvsiz tasaw ur qilish qiyin. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga
kiritgan tajriba-bilim lam i saqlash va avlodlarga yetkazishdan
iborat vaziiasi ham bevosita yozuv orqali bajariladi. Kishilik
jam iyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so‘z san'ati
durdonalari
kabi
qim m atli
axborotlarning
barcha-barchasi
avlodlardan avlodlarga yozuv orqali yetib boradi. Boy va ulkan
o ‘tmish
madaniyatimiz,
tariximiz
haqidagi
bugungi
tasaw urlarim izning mavjudligi, tirikligi faqat yozuv tufaylidir.
Til kishilik jam iyati bilan qanchalik bo g'liq bo'lsa, yozuv
ham shunchalik bog 'liq d ir. Yozuv kishilik jamiyatining zaruriy
ehtiyoji asosida paydo bo'lib, rivojlangan. Bugungi shaklini
olgunga qadar
uzoq va murakkab
tadrijiy taraqqiyot y o 'lin i bosib o'tgan. Inson aqli yozuvday
mukammal aloqa vositasini kashi qilgunga q ad ar uzoq izlangan.
Eng qadimgi davrlarda dunyo xalqlarining deyarli barchasida
k en g tarqalgan «eslatuvchi» belgilar ana shu izlanishlaming ilk
ko'rinishlari edi. M asalan, muayyan m iqdom i ifodalash uchun
tuxli
toshlar,
ch ig'anoqlardan
foydalanilgan.
Tayoqtar,
daraxtlarga har xil ip lar bog'lash, tugunlar tugib qo'yish kabi
vositalar bilan m a’Ium bir axborotlami yodda saqlash yoki
muayyan masofaga yuborishga harakat qilingan. Yoki biron
xabam i uzoq m asofaga yuborish uchun gulxan, tutun. baraban
ovozi
kabilardan
foydalanilgan.
Yoki
hali
sivilizatsiyaga
erishm agan xalqlarning nazarida yozuv (xat, kitob) gapira olish
imkoniyatiga ega b o 'lg a n tirik mavjudot, u murakkab sirlarni
ochib berishi, kelajakni oldindan aytib berishi mum kin sanalgan.
M ashhur amerika gram m atologi (yozuv tarixini o'rganuvchi
olim)
I.E.Gelb
o 'zin in g
«Yozuvni
o'rganish
tajribasi
(Grammatologiya asoslari)» nomli kitobida shunday rivoyatni
keltiradi: Bir m issioner bir hinduning qo‘liga to 'rtta non va shu
nonlarning miqdori ko'rsatilgan xatni berib, ulam i bosbqa bir
missionerga olib borishni buyuradi. Hindu y o ‘lda nondan
bittasini yeb
q o ' y a d i
va, tabiiyki. xat tufayli uning bu aybi fosh
bo'ladi. M a’Ium v aq td an keyin o'sha hindu yana xuddi shunday
topshiriq bilan yuboriladi. Endi hindu yo'ida nonning bittasini
y er
ekan,
ehtiyotkorlik
yuzasidan
-
uning
nonni
yeyayotganligini xat yana «k o ‘rib qolmasligi» uchun xatni bir
toshning ostiga bekitib qo'yadi, chunki h indú bilardiki, oldingi
safar uning bitta nonni yeb qo'yganligini m issionerga xat «aytib
bergan edi»...
Yozuv, yuqorída ta ’kidlab o’tilganidek, kishilik jamiyatining
ob’ektiv zaruriy ehtiyoji asosida paydo bo'Idi, ana shu ehtiyoj
negizida rivojiandi va takomillashib bordi. \J bugun biz
bíladigan yozuvíar shaklini olgunga qad ar uzoq va murakkab
tadrijiy
taraqqiyot
yo'lini
bosib
o 'tg an .
Rasmli
yozuv
(piktografiya) yozuv yaratish yo'lidagi biriachi qadam bo'lgan.
Rasm bilan yozuv o'rtasida uzviy bog'liqlik mavjud, aw alo, har
ikkalasí ham ko'rish orqali idrok qilinadi. Piktografik yozuvni
ibtidoiy tasviriy sa n ’at ichida yuzaga kelgan deyish mumkin.
Toshlarga, suyaklarga, g ‘or devorlariga o ‘yib ishlangan xilma-xil
hayvonlaming rasmlari, umumiy m azm unga birlashuvchi tasviriy
lavhalar - bulam ing bari piktografik yozuvning asoslarídir. Ana
shu ibtidoiy tasviriy san’at ikki yo'nalishda, xususan, rasmlar va
muayyan axborot vositasi, y a’ni yozuv sifatida shakllana borgan.
Rasmlaming soddalashuvi, ulam ing o'zlari ifoda etgan
buyumlaming nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekín bu
ramzlarning og'zaki til bilan doiiniy bo g 'lan ish i yozuvning
takomillashib borishini belgilab beradi.
Yozuvning keyingi taraqqiyot bosqichi b o ‘g ‘in yozuvi
bo'lib,
u
miloddan
aw alg i ikki
m inginchi yilliklaming
o'rtalarida paydo bo'Lgan. Tildagi so'zlar soniga qaraganda
bo'g 'in lar soni ancha kam, shuning ucírnn ham b o 'g 'in yozuvi
logografik yozuvga nisbatan sezilarli darajada oz belgilar tizimi
bilan ish ko'radi. Masalan, devanagari (hind) yozuvi b o 'g 'in
yozuvidir.
Harí-tovush
yozuvining
shakllanishi
b utun
yozuv
taraqqiyoti tarixida inqilob bo'lgan. Bu y o ’nalishdagi ilk yozuv
turi finikiy yozuvidir.
Finíkiy alifbosining paydo bo'Hshi
insoniyat uchun
yozuvni
takomillashtirish
borasida olg‘a
q o ‘yilgan qadam bo'lgan. Tildagi tovushlarni alohida-alohida
idrok
qilish
tovush
yozuvining
ibtidosidir.
Harf-tovush
yozuvining muhim afzalligi uning kam m iqdordagi, ya’ni 20 ~
30 atrofidagi belgilar bilangina ish k o 'ra olishidir.
O 'rta Osiyodagi xalqlar, juniladan, o 'z b e k xalqi turli
yozuvlardan foydalanib kelgan. Bu yozuvíar avesto, pahlaviy,
o'rxun-yenisey (runik), turkiy (uyg'ur), su g 'd , arab, kirill, lotin
yozuvlaridir.
Albatta, yozuv bilan til o'zaro chambarchas bog'liq. Biror
tilni shu tilning yozuvini o'rganm asdan, yoki aksincha, biror
yozuvni shu yozuv tegishli bo'lgan tilni bilmasdan o'rganish
mumkin em as. Ammo yozuv og'zaki til (nutq)ni aynan aks ettira
olmaydi. Biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig'indisi -
bu yozuvdir. Yozuv tushunchasi tilning tovush eleraentlari (so‘z,
bo‘g ‘in,
tovush)ni
ifodalovchi
belgilargina
emas,
balki
piktografiya, ideografiya shakllarini ham o ‘z ichiga olgan. Bular
aloqa qilish belgilari siiatida, yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira
yozuvi,
hisoblash
yozuvi
...)ga
qarama-qarshi
qo'yilgan.
U rug'chilik sistem asi davrida dastlab surat yozuvi paydo
bo'lgan. Yirik u ru g ‘ qabila jamoalarining tarkib topishi bilan
og'zaki
n u tq n i
uzoqqa
yetkazish
va
uni zamon
bilan
m ustahkam lash ehtiyoji tug'ildi.
Inson
nu tq id a
so ‘z
alohida
birlik
sifatida
o ‘qila
boshlanganidan keyin yozuv jami nutq elementlari so‘z, b o V in ,
tovush bilan ifoda etilgan. Lekin yozuvning bu bosqiciida
ideograiiyadan butunlay qutula olingan emas, chunki bu
yozuvda ham predm etning surati solingan.
Ifoda etilg an predm et tushuncha, ramz sifatida umuman
tasvirlanganligi, mavhumlikning kuchliligi, predmet tushuncha
ko'pincha o ‘sha ifoda etilayotgan so'zning bosh tovushi bilan
bog'liqligi jihatidan farq qiigan. Hayotiy ehtiyoj bora-bora
yozuvni soddalashtirdi, tasvirlanayotgan predmet bilan yozuv
o'rtasidagi o ’xshashlik yo'qoldi, belgi so'zning simvoli bo'lib
qoladi.
Papirus q o g ‘ozi ham da yozish uchun maxsus tayoqcha va
bo'yoqning
kashf etilishi yozuvni takomillashtirdi,
uning
soddalashuviga im kon tug ‘dirdi. Keyinchalik alohida harflardan
iborat yozuv paydo bo'ldi.
Hozir yer yuzida quyidagi besh yozuv asosida tuzilgan yozuv
sistemalari
tarqalgan:
1)
lotin
yozuvidan
butun
dunyo
aholisining 30 foizi, 2) fonetik-arab yozuvidan butun dunyo
aholisining 10 foizi, 3) slavyan-kirill yozuvidan butun dunyo
aholisining 10 foizi, 4) grafik- xitoy yozuvidan butun dunyo
aholisining 25 foizi, 5) bo‘g ‘inli hind yozuvidan butun dunyo
aholisining 20 foizi, 6) qolgan boshqa yozuv sistemalari (gruzin,
yahudiy, yunon) yozuvlaridan dunyo aholisining
5 foizi
foydalanadi.
LEKSIKOLOGIYA
Har bir tilning liig'at tarkibi, shuningdek, tildagi so 'zlar
raajmui
leksika
deb yuritiladi. Shunga k o 'ra leksika so ‘zi adabiy
tilning
lu g 'at tarkibi m a’nosida ham,
biror sheva yoki
dialektning lu g 'at tarkibini ifodalash uchun ham (dialektal
leksika), m a’lum bir kasb-hunar kabi sohaga oid lu g 'at tarkibi
m a’nosida ham (terminologik leksika), hatto ayrim yozuvchi
asari (yoki asarlari)ning so'zlari
majmui m a’nosida
ham
(masalan, Naviy asarlari leksikasi) qo'llanaveradi.
Leksikologiya
leksikani
o'rganadi,
leksika
esa,
o ‘z
navbatida, so'zlardan yoki so'zlar m ajm uidan iborat bo'ladi, S o'z
haqida gap ketganda, ko‘pincha, u n ga «asosiy til birligi», «til va
nutqning eng muhim unsurlaridan biri», «tilning eng kich ik
asosiy birligi» tarad a ta'rif beriladi. Lekin so ‘z aslida ju d a
murakkab xususiyatga ega. So'zga u ch -to 'rt og'iz so ‘z, h atto
uch-to'rt jum la bilan ham to 'la ta ’rif berib bo'lm aydi. K o 'p
vaqtlarga q adar tilshunoslikka oid adabiyotlarda so'zga u n in g
boshqa hodisalardan farqini belgilovchi aniq, mukammal t a ’rif
o ‘z aksini topm ay kelayotgan edi. S o'zga oid eng so'n gg i ta ’rifni
akadem ik Azim Hojiyev berdi. U nga k o 'ra so‘z: «Leksem aning
nutqda m uayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko'rinishi. O'z
tovush qobig'iga ega bo'lgan, o b ’ektiv narsa-hodisalar h aqidagi
tushunchani, ular o'rtasidagi aloqani yoki ularga m unosabatlarni
ifodalay oladigan,
turli gram m atik
m a’no va vazifalarda
qo'llanadigan eng kichik nutq birligi».
M a’lumki, har qanday so'znin g m a’lum bir m a’no ifodalashi
shu tilda so'zlashuvchilar uchun yoki shu tilni biluvchilar u ch u n
sir emas, albatta. Har qanday so 'z paydo bo'lishidayoq o 'z
m a’nosi va tovushlar qiyofasiga (tovush qobig'iga) ega b o 'lad i.
Demak, har qanday so'z, aw alo, tovush va m a’no birligiga ega
bo'ladi. Bu narsa so'zning fonetik va seinantik tomonlari.
So'zning
tovush
tom oni
uning
m a’nosini
y u zag a
chiqaruvchidir, Xuddi shu tovush tom oni bilan so'zning m a ’nosi
tinglovchiga yetadi, tushuniladi. Demak, u so'zning m a ’nosi
uchun, yuzaga chiqishi uchun xizm at qiladi. Aytib o 'tilganidek,
har bir so'z (tub so'z) aniq bir tovush qobig'iga ega bo'ladi. Bu
qobig'dagi tovushlami, ularning miqdorini, tartibini kishilar,
ya’ni shu tilda so'zlashuvchilar belgilam aydi. Balki har b ir so 'z
m a’lum m a’noni ifodalovchi sifatida o 'z tovush q o b ig 'i bilan
yuzaga keladi va shu tovush qiyofasidagina u m a’no ifodalanadi,
tushuniladi. Agar tovush qobig'idagi tovush yoki tovushlai
miqdori yoki tovushlar tartibi o'zgartirilsa, u holda bu qobiqqa
xos m a’no va shu qobiqdagi so‘z ham yo'qoladi. o'zgaradi.
To'g'ri, so'zning tovush qobig'ida o'zgarish bo'lsa-da, ma’no
saqlanishi mumkin. Lekin bu hodisa, y a’ni so'zning tovush
qobig'idagi o'zgarish birdaniga emas, balki til taraqqiyoti
jarayonida yuz b ersagina shunday bo'ladi. Bu hodisa tub
so'zlardagina emas, balki yasama so'zlarda ham yuz berishi
mumkin. Masalan, y o m g 'ir - yog'mir, yog'och - og'och, kiprik -
kirpik, qo'shni - qo'nshi, magiz - mayiz va boshqalar. AJbatta,
so'zning tovush q o b ig 'id a bo‘ladigan bunday o'zgarishlar
so'zning
o‘z
m a ’nosi
bilan
yashash jarayonida
m a’lum
qonuniyatlar asosida ro ‘y beradi. Shuning uchun ham bu
o'zgarish m a’noning, shu bilan birga so'zning yo'qolishiga olib
kelmaydi.
So'zning yana b ir belgisi uning m a’lum bir m a’noga
egaligidir. So'zning fonetik shakli uning m a’nosini yuzaga
chiqaradi. Boshqacha aytganda, tovush yoki tovushlar majmuida
m a ’lum m a’no yuzaga kelsagina, uni so'z deb atash mumkin.
Affikslar ham m a’lum tovush qiyofasiga va m a’noga ega bo'lsa-
da, lekin ulam ing tovush qiyofasi m a’noni yuzaga chiqaruvchi
emas. Affiksga xos m a’no u qo'shiladigan so'z orqaligina (shu
so'z doirasidagina) yuzaga chiqadi. Bu aytilgan fikrlar so'zning
ikki asosiy xususiyatiga, y a ’ni tovush va m a’no tomoniga oiddir.
Lekin so'z bundan b o sh q a yana bir qator xususiyatlarga egaki,
xuddi shu xususiyatlari tufayli u tilshunoslikning turli sohalari
uchun tekshirish o b ’ekti bo'ladi.
Inson tili tovush tilidir. Har tilning paydo bo'lishidayoq o‘z
tovush qiyofasiga eg a bo'Iishi sababi ham shunda. So'zning
m oddiy qobig'ini hosil qiluvchi tovushlar va ular bilan bog'liq
b o 'lg an bir qator hodisalar tilshunoslikning fonetika bo'limida
o'rganiladi.
H ar qanday so'zning m a’lum m a’noga ega bo'lishini
ko'rdik.
So'zning m a ’nosi va unga oid hodisalar (so'z
m a’nosining taraqqiyoti, bir m a’nolilik va k o 'p m a’nolilik va
boshqalar) tilshunoslikning leksikologiya, yana ham aniqrog'i,
leksikologiyaning sem asiologiya bo'limida tahlil qilinadi.
So'zlar fonetik, semantik strukturadan tashqari, morfema
strukturasiga ham egadir
Dostları ilə paylaş: |