Tilshunoslik asoslari

gazeta
-
ro'znom a, ju rn a l - oynoma, in s titu í - o liy

---

iïm goh / / oliygoh
va hokazo. 
Ro'znom a
so'zi u davrda 
bo'lm agan. 
Cazeta
so'zi sh u qadar o'zlashib ketganki, undan 
y angi so'zlar, so'z birikmalari ham paydo bo'lgan: 
gazetachi,
gazetxon, gazeta x o d im i
kabi. Yuqorida ko'rsatib o'tganimizdek, 
eskirib, 
keraksiz b o 'lib
qolgan so'zlar asta-sekin 
lug'at 
tarkibidan chiqadi. Lekin bunday so'zlar butunlay yo'qolib 
ketm aydi. 
Davrlar 
o 'tish i 
bilan, 
bu 
so'zlarga 
zamriyat 
qolm aganligi sababli ular lu g 'a t tarkibidan butunlay chiqib 
ketishi mumkin. Biroq b u n d ay so'zlar har bir tilning lug'at 
fondida saqlanadi. Shu bilan birga b a ’zi eskirib qolgan, 
iste'm oldan chiqa boshlagan b a ’zi so'zlar faol so'zlar qatoriga 
o'tish i mumkin. M asalan, 
farmon, vazir, qurultoy, domla,
tibbiyot, m ualîim , m uallif, m usahhih
kabilar ana shunday 
so'zlardandir.
Leksikologiya quyidagi b o ‘limlarni qamrab oladi:
1. Semasiologiya til birliklarini ma’no jihatdan o'rganadi. 
U nda so'zning shakl va m a’nosi izohlanadi. Semasiologiya 
tilning barcha m a’no anglatuvchi birliklarini tahlil qiladi.
2. Leksikografiya til tarkibida so'zlarni m a’lum tartib va 
m aqsad 
asosida 
yozma 
ravishda 
to'plab 
lu g 'at 
tuzish 
m asalalarini o'rganadi.
3. Onomasiologiya narsa va hodisalarga nom berish 
jarayonini o'rganadi.
4. Etimologiya so'zlarning kelib chiqish masalalarini ham 
shakl, ham m a’no jihatidan o'rganadi,
5. Frazeologiya tilning tu rg 'u n birikmalarini o'rganadi.
6. Onom astika atoqli o tlam i o'rganadigan fan.
7. 
Antroponomika 
odam ning 
ismini 
ilmiy 
jihatidan 
o'rganadi. 
8. 
Toponim ika 
joy 
nomlarini, 
etnonimika 
m illatlarning nomlarini o'rganadi.
Leksikologiya sinxronik (zamonavly) va diaxronik (tarixiy) 
d eb ikkiga ajratiladi.
Ayrim tilning leksikologiyasi tasnifiy leksikologiyada, ikki va 
u n d an ortiq tilning lu g 'a t boyligi qiyosiy leksikologiyada 
o 'rganilishi mumkin.

---

LEKSIK MA’NONING KENGAYISHI VA TORAYISHI
So'z m a’nosining rivojlanishi sifat va m iqdor o'zgarishiga, 
raa’noning kengayishi va torayishiga, h atto tildan um um an 
tushib qolishiga olib keladi. Bunda jam iyat tarixining aham iyati 
katta. H ar bir yangi narsa yoki hodisaga y angi nom yaratm asdan 
mavjud so'zlar yordamida ifodalash h am mumkin. N atijada 
teksik-semantik m a'no kengaya boradi. M asalan: 
u cb m o q -
faqat 
parrandani bildiruvchi so'zlar bilan birikkan. Hozir uning 
m a’nosi kengayib k o ‘z, varrak, samolyot, yer yo’ldoshi kabi 
tushunchalar bilan aloqaga kiilshadigan bo'lgan.
So'zning leksik ma’nosi kengayishi natijasida k o 'p m a’noli 
(polisemantik) so'zlar paydo bo'ladi. Leksik m a’noning torayishi 
so‘z m a’nosining kengayishiga nisbatan aks jarayondir. Bunda 
so'zning qo'llanish doirasi chegaralanib qoladi. Masalan: 
osh
so'zi barcha ovqat turini bildirar edi. H ozirda ko'proq 
p a lo v
m a’nosini anglatadi.
SO‘ZLARNING MA’NO MUNOSABAT1GA KO RA 
TURLARI
Tilda leksik m a’nolar o'zaro m unosabatda bo'ladi. U lar 
shakldosh, m a’nodosh, m a’nolari zid b o 'lish i mumkin.
OMONIMLAR
Omonimlar - shakldosh so'zlar. Yozilishi va talaffuzi b ir xil, 
ma’nosi har xil bo'lgan so'zlar om onim lar deyiladi. Masalan, o ‘t 
(“olov"), o ‘t (“m aysa”) kabi. Omonim lar bir so'z turkum iga ham, 
turîi so'z turkum iga ham mansub b o 'lish i mumkin. O m onim lar 
ham tilda azaldan mavjud ayrim so'zlarning o'xshashligidan, 
b a’zan boshqa tillardan o'zlashgan so 'zlar hisobidan pay do
bo'lishi mumkin.
Omonimlar har bir tilda 
uchraydi. 
Omonim so 'zlar 
kontekstda yaqqol ajralib turadi. M asalan, «quritib q o 'y ilg an
o 'tg a o ‘t ketmasin» deganimizda h ar ik k a la «o't»ning m a’no sin i 
ajratib olish qiyin emas.
Omonimlar yozilish va gram m atik shakliga ko'ra uch xil 
bo'ladi:

---

1. 
O m ofonlar “ talaffuz etilishi bir xil, lekin tovushlar 
tarkibidagi b a ’zi fonemalar farqii bo'ladi. Masalan, 
o'zbek tilida