Tilshunoslik asoslari

aw al, 
oldin, 
ilgari, 
burun, 
qa d im
sinonimlaridan 
ilgari
so'zida v aq tning o'tishiga qarab uzo q lik
darajasi 
aw al, oldin
so'zlaridagidan ortiq. 
Burun
so 'zida 
ilg a ri
so'zidagiga nisbatan, 
qadim
so 'zid a esa 
burun
so 'zid ag ig a 
nisbatan ortiqroq. 
fshchan, harakatchan, serharakat, g ‘ayratli,
serg'ayrat, 
tirishqoq, 
u rinchoq
sinonimlaridan 
g 'a yra tli,
serg'ayrat, tirishqoq
so‘zlari belgini kuchliroq m a’no bilan 
ifodalaydi. Shuningdek, 
kam bag'al, qashshoq
sinonim laridan 
qashshoq
so'zi belgini kuchli m a’n od a ifodalaydi. Kuch, q u w a t, 
mador, majol, darmon sinonim laridan mador, majol, d arm o n
so'zlari, asosan, kuch-quw atning norm al holatdan pastligini 
ifodalashda qo'llanadi. Demak, 
sinonim lar bildirgan belg i 
darajasidagi har xillik ham sh\i so'zlam ing m a’nosidagi farqli 
m a'no nozikliklari sanaladi.
Sinonimlar nutqda ishlatilishi doirasiga ko'ra sinonim iya 
qatorini hosil qiladi. Masalan: a) 
yu z, bet, aft, bashara, chehra,
siymo,
b) 
yurak, dil, qalb, ko "ngil
kabilar,
Sinonimiya qatorini tuzishda h a r qanday uslubda q o 'llan ish i 
mumkin b o'lg an «betaraf» so'z asos qilib olinadi. Sinonim iya 
qatoridagi qolgan so'zlam ing m a’nodoshligi ana shu «betaraf» 
so'zni solishtirish natijasida aniqlanadi. Masalan, 
yu z, b et, aft,
bashara, chehra, siym o
sinonimiya qatorida 
y u z
so'zi «betaraf» 
so'z bo'lib, uning iste'mol doirasi kengdir, har qanday u slu b d a
qo'llanaveradi: 
y u z i tanish, y u z in g n i yu v, y u z i yoqim li, y u z in g
qursin.
Lekin shu qatordagi 
bet, bashara, aft, chehra, siy m o

---

so'zlarining iste’mol doirasi nisbatan chegaralangan (tor) bo'lib, 
u lar turli uslubiy b o 'y o q larn i ifodalashga xizmat qiladi. Bunday 
so 'zlar bilan predm etga b o 'lg a n ijobiy yoki salbiy munosabatni 
yaqqol ifodalash m um kin. Chunonchi, 
chehrasi issiq, chehrasi
yo q im li, chehrasi o ch iq
deyish mumkin, 
chehrasi qursin
deb 
aytish mumkin emas.
Shunday qilib, yozilishi ham, talaffuzi ham boshqa-boshqa 
bo'lib, umumlashgan, bir tushunchani ifodalaydigan, lekin 
m a 'n o nozikliklari jih atid an bir-biridan birm uncha farq qiladigan 
so 'zlar sinonimlar deb ataladi.
ANTONIMLAR
Bir-biriga qaram a-qarshi m a’noli so'zlar antonim lar deyiladi. 
Antonim 
so'zlarning 
xususiyati 
shundaki, 
ularning 
biri 
ikkinchisiga 
qaram a-qarshi 
qo'yilib, 
birining 
mazmuni 
ikkinchisini inkor etadi, birinchisining m a’nosi ikkinchisiga 
qarshi qo'yiladi. Shuning uchun bu
so'zlarning birini aytish bilanoq unga qaram a-qarshi tushuncha 
esg a tushiriladi. M asalan, 
o q
- 
qora, issiq - sovuq, kirish -
chiqish, oriq - sem iz, p a s t - baland
kabi.
H ar bir so'zning antonim i b o 1 lavermaydi. Masalan: 
magazin,
kito b , institut, daryo, to g ‘
kabi so'zlarning antonimi yo'q. 
A ntonim lar predm et 
belgisini bildiradigan so'zlarda ko'p 
uchraydi. Masalan, 
y a x sh i - yom on, chiroyli - x u n u k
kabi.
Bir so'zning b o 'lish li yoki bo'lishsiz shakllari o'zaro bir- 
biriga qaram a- qarshi 
qo'yilsa ham antonim lar qatoriga 
kirmaydi. Masalan,