Mövzu 28. Təbii suyun əhəmiyyəti. Su hövzələrinin
çirklənmədən qorunması
Аlt standart: 4.2.1.
Məqsəd:
Şagird:
– təbii suyun əhəmiyyətini şərh edir;
– təbii suların çirklənməsinin yer üzərində yaşayan bütün canlılara sənaye
sahələrinə, kənd təsərrüfatına zərərli təsirini təsvir edir və əsaslandırır;
– hidrosferi ən çox çirkləndirən mənbələri, bu çirklənmədə insan fəaliy -
yə tinin yerini izah edir;
– təbii suyun çirklənməsinə qarşı mübarizə tədbirlərinin mahiyyətini tul -
lantı suların zərərsizləşdirilməsi üsullarını şərh edir.
Təlim forması: fərdi iş, qruplarla iş
Təlim üsulu: dərslik üzərində iş, sorğu, müzakirə
İnteqrasiya: H.b.: 1.2.1.; B.: 4.2.1.; C.: 2.1.5., 2.1.6. (VI sinif)
Resurs: dərslik mətni, videoproyektor, suallar olan böyük kağız
Dərsin gedişi:
Şagird qruplarına 23-cü mövzunun mətnini diqqətlə öyrənmək və aşağı -
dakı suallara cavab hazırlamaq tapşırılır:
Tədqiqat sualları:
1. Təbiətdə suyun dövranı necə gedir? Suyun dövranının əhəmiyyəti ba -
rə də nə bilirik?
2. İnsanlar təbii suları (çay, göl və dənizləri) hansı yollarla çirkləndirir (an -
tropogen təsirlər)?
3. Təbii suların çirklənməsini hansı əlamətlərə görə təyin etmək olar?
Anaerob mikroblar nədir, onların çoxalması suda hansı maddələrin artmasına
səbəb olur?
4. Təbii suların çirklənməsi insanlar, heyvanlar və bitkilərə necə təsir edir,
hansı fəsadlar əmələ gətirir?
5. Hidrosferin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün qabaqcadan hansı
tədbirlər görülməlidir? Çirklənmənin azaldılması üçün hansı mübarizə üsulları
tətbiq olunur?
Hər qrup bir suala cavab hazırlayır. Cavab hazırlamaq üçün 16–18 dəqiqə
vaxt verilir. Vaxtın tamamında qrupların nümayəndələri təqdimat edir. Bütün
şa girdlər diqqətlə təqdimatları dinləyir, lazım olduqda əlavələr edir, suallar
74
Çap üçün deyil
Çap üçün deyil
Çap üçün deyil
verirlər. Beləliklə, mövzu bütövlükdə mənimsənilir. Hər hansı sualın cavabı
tam və dəqiq olmadıqda müəllim öz əlavələrini edir.
Məqsədlərə müvafiq meyarlar (təbii suyun əhəmiyyətinin şərhi, təbii suyun
çirklənməsinin zərərli nəticələrinin göstərilməsi, hidrosferi çirkləndirən mən -
bələrin göstərilməsi, suyun çirklənməsinə qarşı mübarizə tədbirlərinin gös -
tərilməsi) müəyyənləşdirilir, onlar meyar cədvəlində əks olunur. Meyarlar üzrə
qiymətlər cəmlənir və yekun formativ qiymət çıxarılır. Bu qiymətlərə əsasən
qruplara yerlər verilir, onların reytinqi müəyyənləşdirilir.
Mövzu 29. Həllolma. Məhlullar
Аlt standart: 1.2.2., 1.3.2.
Məqsəd:
Şagird:
– həllolmanın mahiyyətini izah edir;
– məhlul, doymuş və doymamış məhlul, qatı və duru məhlul, asılqan, emul-
siya və suspenziya anlayışlarını fərqləndirir, onlara misallar göstərir;
– həllolma əmsalının mahiyyətini izah edir, onun riyazi düsturunu yazır,
ondan istifadəyə aid məsələ nümunələrini həll edir.
Təlim forması: kollektivlə, qruplarla iş
Təlim üsulu: söhbət-müsahibə, problemli-dialoji şərh, müzakirə
İnteqrasiya: F.-VI sinif: 2.1.4.; Riy.: 1.2.1., 1.2.5.
Resurs: BaSO
4
, CaCO
3
, AgCl, NaNO
3
, Na
2
CO
3
, Ca(OH)
2
, CaSO
4
mad də -
ləri, su, stəkanlar, şüşə çubuqlar
Dərsin gedişi:
Dərs qarışıqlara aid biliklərin aktuallaşdırılması ilə başlayır (motivasiya):
– qarışıqlar neçə növ olur? Eynicinsli qarışıqların müxtəlif cinsli qarı -
şıqlardan fərqi nədədir?
– təbiətdə və məişətdə rast gəldiyimiz eynicinsli qarışıqlara misallar
göstərin.
Sonra giriş söhbəti və qısa şərhlər aparılır: eynicinsli qarışıqlara məhlul
da deyildiyini, yəqin, bilirsiniz. Bəs bu məhlulların əmələ gəldiyi prosesi necə
adlandırırlar? Şagirdlər dinlənilir və «həllolma prosesi» anlayışı nəticəsinə
gəlinir.
75
Çap üçün deyil
Çap üçün deyil
Çap üçün deyil
Müəllim: – Bu dərsimizdə həllolma və məhlul anlayışlarını daha ətraflı
öy rənəcəyik.
Bir və ya bir neçə maddə hissəciklərinin başqa bir maddənin hissə cik -
ləri ara sında yayılması həllolma prosesi adlanır. Hissəcikləri yayılanlara
həllolan maddələr, onların yayıldığı mühitə isə həlledici deyirlər.
Bir maddənin hissəciklərinin başqa maddə hissəcikləri arasında yayılması
hansı prosesdir? Fiziki, ya kimyəvi? Şagirdlər diffuziyanın fiziki proses ol du -
ğunu bilirlər. Həllolma zamanı kimyəvi proses də baş verə bilərmi? Kimyəvi
proseslərin (reaksiyaların) getməsinin hansı əlamətlərini bilirik? Cavablar alın -
dıq dan sonra aşağıdakı təcrübə aparılır: iki kimya stəkanına onların həcminin
1/4-i qədər su tökülür və onların birinə 4–5 q natrium hidroksid kristalı əlavə
edilir və qarışdırılır, o birinə isə qarışdıra-qarışdıra nazik axınla 3–4 ml qatı
sulfat turşusu tökülür. Hər iki stəkana şagirdlər əlləri ilə toxunurlar və onların
qızmasını hiss edirlər. Müəllim soruşur: stəkanların qızmasını, istiliyin ayrıl -
masını necə izah etmək olar? Özü izahat verir: maddələr (NaOH, H
2
SO
4
) suda
həll edildikdə istiliyin ayrılmasının səbəbi onların hissəcikləri ilə su molekul -
ları arasında baş verən kimyəvi qarşılıqlı təsirlə izah oluna bilər. Bu hadisənin
daha ətraflı izahını yuxarı siniflərdə öyrənəcəyik (şagirdlər kimyəvi rabitələr
haqqında biliyə malik olmadığından yuxarıda deyilənlərlə kifayətlən mək
lazımdır).
Tədqiqat sualları: Maddələrin hamısı şəkər və xörək duzu kimi suda yaxşı
həll olurmu? İçərisində həll olmuş maddənin miqdarına görə məh lulların hansı
növləri ola bilər? Suallara cavab vermək üçün şagirdlər tədqiqat aparırlar. Bu
məqsədlə 4–5 nəfərlik birgə oturmuş şagird qruplarına içərisində 1/3 qədər su
olan stəkanlar, şüşə çubuq və bərk halda NaNO
3
, Na
2
CO
3
, Ca(OH)
2
, CaCO
3
(və ya təbaşir), BaSO
4
birləşmələri və çay qaşığı paylanır. Hər qrupa içərisində
şüşə çubuq və su olan stəkan, bir çay qaşığı və bir kim yə vi birləşmə verilir.
Hər maddədən əvvəlcə qaşığın ucunda götürüb stəkana töküb qarışdırmaq
təklif olunur. Hansı maddə həll olursa, həmin stəkana bir də həmin miqdarda
əlavə edib qarışdırmaq tapşırılır. Daha həllolma getmirsə, proses dayandırılır
və neçə dəfə qaşığın ucunda maddə əlavə edilməsi qeyd olunur. Sonra hər qrup
nümayəndəsi etdikləri təcrübə və onun nəticəsi barədə bütün sinfə məlumat
verir.
Ümumi nəticə çıxarılır: natrium şorası (NaNO
3
) və soda (Na
2
CO
3
) suda
yaxşı həll olur, əhəng [Ca(OH)
2
] suda çox az həll olur (onun məhlula keç mə -
sini indikatorla yoxlamaq olar), təbaşir (CaCO
3
) və barium sulfat (BaSO
4
) isə
praktik olaraq həll olmurlar.
76
Çap üçün deyil
Çap üçün deyil
Çap üçün deyil
Dostları ilə paylaş: |