строк (четыре слога в третьей строке). В статье приводится множество примеров
из сказок на стихи, состоящие из дву-, трех-, четырех- и пятисложных строк.
Известно, что в древнетюркском языке упот реблялись только односложные слова,
и строки с малым количеством сло гов являются продуктом того времени. Сказки,
будучи первичными образ цами художественного творчества, отражают в своем
языке эти древ ней шие стихотворные модели и в определенной степени даруют им
вторую жизнь.
Nağıl türkün qədim, hətta demək olar ki, ilkin həyatı, düşüncə tərzi
haqqında çox mə’lumatları tarixin çoxqatlı süzgəcindən keçirərək
zamanımıza daşıyıb gətirmişdir. Təbii ki, bu əski şifahi sənədlərin içə -
risində türkün ən əski elmi yaradıcılıq nümunəsi olan mif biliyi mühüm
yer tutur. Təsadüfi deyil ki, «tarixin başlanğıcı» sayılan şumer qəhrəman-
lıq dastanlarında oxuduğumuz mifoloji anlayışları, insanın dünya, kainat
haqqındakı təsəvvür və təəssüratlarını nağıllarımızda görürük. Yə’ni
türkün nağıllarımızda qorunub saxlanmış əski həyatı sadəcə nağıl deyil,
ən əski gerçəkliklərdir. Türkün keçmişi haqqında heç bir yazılı sənədin
vermədiyi biliyi nağıllarımız nəsildən-nəslə, ağızdan-ağıza ötürə-ötürə
yaşadıb. Bəli, bu nağıl saydığımız şeylər nağıl deyil, məhz bilikdir.
Nağıllardakı almadan, aynadan tutmuş köhlən ata, Zümrüd quşuna qədər
hər fakt elmi fərziyyənin, hətta riyazi-fiziki düsturun əski ifadə for-
masıdır. Maksim Qorkinin dediyi kimi, uçan xalçaların ideyası gələcəkdə
təyyarənin yaranmasına gətirir və həmin ideya daha sonralar öz in -
kişafının növbəti mərtəbəsi olaraq ballistik raketləri, sün’i peykləri tö rə -
dir. Yaxud: balığın quruluşunu nəzərə alan qədim insan gəmini və qayığı
icad edir; həmin modellə hətta söz yaradıcılığı gedir: çiyinə salınarkən
insana verdiyi şəklə görə yapıncıya kəpənək deyiblər. Həmin tipologiya
üzrə Qur’andakı nə qədər işarələr – replikalar – ayələr son yüzillikdə
dünya alimləri tərəfindən elmi kəşflər kimi reallaşdı. Yaxud şumerlərin və
nağıllarımızın O Dünya anlayışı klinik ölüm keçirənlərin tədqiqi ilə
həqiqət məzmunu alır. Nağıllarımızda bir padşahın o biri padşaha tap-
maca kimi göndərdiyi ox, siçan, güzgü və s. kimi əşyalar vasitəsilə
düşüncə mübadiləsi əski məktublaşma formasıdır və həmin simvollar
bə’zən piktoqrafik və əksərən də ideoqrafik yazı faktıdır. Bir sözlə, nağıl-
larımızı tədqiq yolu ilə əski əcdadımızın əski-əski təfəkkür yadigarlarını
öyrənə bilirik.
Nağıllarımızdakı bu elmi axtarışların sırasında əski dil nümunələri də
var. Nağıllarımızın dilində əski türk şe’rinin izlərini görürük.
Söhbətimiz
2011/
IV
43
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com