Tofiq (41): tofiq (31). qxd qxd
Yüklə 43,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
böyük həyat təcrübəsi, dərin düşüncə qabiliyyəti və ən əsası, Tanrının könlünə ilham verdiyi bəndələrdən olması Dədəyə imkan verir ki, Qalın Oğuz igidlərini başına gələn fəlakətlərdən onları xəbərdar etsin, olacağı anlatsın. Bununla belə, öncə göstərildiyi kimi, V-VII əsrlərdə yaşadığı ehtimal olunan Dədə Qorqudun çox-çox sonralar, yəni XIII əsrdə böyük bir imperiyanını əsasını qoymuş Osman nəslinin adını çəkməsi ağla sığmır. Fikrimizcə, Qorqud kəlamının tarixi mahiyyətini anlamayan katib, bu deyimi Qayı tayfasından çıxmış Osman nəsli ilə əlaqələndirməli olmuşdur ki, qorqudşünaslıqda xüsusi yeri olan dəyərli dilçi alimlərimiz F.Zeynalov və S.Əlizadə bunun fərqinə varmamışlar. Bundan əlavə, ta- rixən “yenə” anlamında işlənmiş “gerü” sözünü müasir mə`nada qavra- yaraq, “Qayıya” sözünü onun əlavəsi kimi vermişlər. Qorqud kəlamının tarixi əhəmiyyəti bir də bundadır ki, o, boyların hansı dövrü, tarixin hansı mərhələsini əhatə etdiyini, təxmini də olsa, dəqiqləşdirməyə imkan yaradır. Əsasən, yarandığı və artıq dastanlaşmış bu hadisələri ozan dilindən ilk dəfə yazıya alındığı, qismən isə sonradan katib və ya katiblər tərəfindən üzü köçürüldüyü dövrlərin tarıxı hadi- sələrini özündə əks etdirən boylar toplusu şəklində zəmanəmizə gəlib çat- mış “Dədə Qorqud” eposu əslində Üç Oqların hakimiyyətdə olduğu 32 (yaxud 35) illik bir zamanı əhatə edir ki, bu da ulu Qorqudun yaşadığı əsrlə üst-üstə düşür. [4] Drezden nüsxəsindəki yazılışına əsasən, bu sözü Orxon-Ye ni - sey abidələrində olduğu kimi “Teñri” variantında oxumaq daha məntiqi görünür. F.Zeynalov-S.Əlizadə nəşrində bu söz bütün işlənmə məqam- larında “təñri” kimi verilmişdir (10, 31). Abidənin orfoqrafiyasına əsasən, türk mənşəli qalın saitli sözlər “ta”, incə saitli sözlər isə “te” hərfi ilə yazılmışdır. Böyük dilçi M.Kaşğari lüğətində də oxşar yazılışın şahidi oluruq (8, Ic, 126, 150; IIc, 113, 178; III c, 52, 118 və s.). Sadəcə, “sağır nun” hərfi burada iki hərf – nun və kaf hərf birləşməri şəklində getmişdir. Maraqlıdır ki, O.F.Sertkaya bu sözün ilk səkkiz səhifədə məhz nöqtəsiz nun hərfi ilə yazıldığını müşahidə etmişdir (18, 56). Bu da abidənin Drezden nüsxəsinin məhz XI əsr əlyazmasından üzü köçürüldüyünə əsas verən faktlardandır. Bununla belə, O.Ş.Gökyay, M.Ergin nəşrlərində ol - duğu kimi, sözün “Tañrı” varıantında transkripsiya edilməsi tələffüz nor - ma sına uyğunluğun gözlənilməsindən irəli gəlir. [5] Ön sözdə deyildiyi kimi, < > işarəsi içərisinə verilmiş söz, ifadə və cümlələr Drezden nüsxəsində buraxılıb, Vatikan nüsxəsinə və abidənin 2011/ IV 21 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com digər yerlərində təkrarlanaraq işlədilən məqamlarına əsasən bərpa olun- muşları əks etdirir. [6] “Qara qoça [qıymayınca] yimindəki “qara qoca” və [ ] işarəsi içərisində verilmiş “qıymayınca” söz - ləri mübahisəli məqanlardan sayılır. Drezden nüsxəsindəki yaşılışına əsa - sən “qara qoça” birləşməsini “qazağuç // qazağoç” variantlarında oxumaq nünkündür və bu haqda O.F.Sertkaya ətraflı bəhs emişdir (18, 63-70). Fikrimizcə, nüsxə katibi dövrü üçün artıq arxaikləşmiş bir çox sözlərin yazılışında buraxdığı səhvləri burada da təkrarlamışdır. Araş dır ma göstə - rir ki, “qoç” sözü ilk mərhələdə “ayğır”, “buğur” sözləri kimi keyik, ma - ral, dağ keçisi, qoyun kimi heyvanların erkəyinə verilmiş ümumi ad ol - muşdur (7, 16-17). Sonradan mə`na daralması yolu ilə “ayğır” sözü atın, “buğur” sözü dəvənin, “qoç” sözü isə qoyunun erkəyini adlandırmağa xidmət etmişdir. “Qara eşək”, “qara buğur” birləşmələrində olduğu kimi, “qara” sözü “qara qoç” birləşməsində “güclü” anlamını ifadə edən tə yin - edici sözdür. Bu sözün “re” əvəzinə “z” ilə yazılması sürətli üzündən kö - çürmə prosesinin mexaniki nəticəsidir və abidənin mətnində digər söz lə - rin yazılışında da dəfələrlə təkrarlanmışdır. Odur ki, bu oxunuşu daha məqbul sayırıq. Nüsxə katibinin tələsdiyini sübut edən faktlardan biri də Vatikan nüsxəsində “binməyincə” (V-3, 3) sözünün yerinə bir sətir sonra işlənmiş “Ər malına qıymayınca adı çıqmaz” cümləsindəki “qıymayınca” sözünü yazmasıdır. Deyim “Güçlü erkək ata minməyincə yol başa vurulmaz” fikri üzərində qurulduğu üçün bu oxunuş üzərində dayanırıq. [7] Əsərdə maraq doğuran məqamlardan “Dövlətlü oğul qopsa, oxunuşu və mə`nalandırılması ilə bağlıdır. Drezden nüsxəsinə əsasən bu deyimi “Dövlətlü oğul qopsa, ocağınuñ közüdir” şəklində oxumaq lazım gəlir. Lakin soylamanın məntiqi və Vatikan nüsxəsi bu oxunuşun ya rım - çıq və yanlış olduğunu ortaya qoyur. Təhlil göstərir ki, bu qədim oğuz məsəlində “Ağıllı (uğurlu) oğul ye - tişsə (böyüsə), sadağındakı ox kimidir, ağılsız (uğursuz) oğul yetişsə (böyüsə), ailənin fərsizidir, yaramazıdır” fikri əksini tapmışdır. [8] Bu sözün kimi yazılışına əsasən “Qazlıq” variantında da oxunuşu mümkündür. Lakin yetişdiyi Qazılıq dağına əsasən adlan dı rıl dı - ğı nı nəzərə alaraq, bu transkripsiya variantına üstünlük verdik. [9] Bu alqışdakı “yaşıñız” sözünü yazılışına əsasən F.Zeynalov-S.Əli - 2011/ IV 22 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com zadə nəşrində olduğu kimi (10, 32) “yaşıñda” şəklində də oxumaq olar. Ancaq soylamanın üslubu ikinci şəxsin cəmini ifadə edən “siz” əvəz liyi ilə bağlı olduğu üçün (Sonrakı sətirlərdə verildiyi kimi: “Haq sizə yaman gətürməsin! Dövlətiñiz payəndə olsun, xanım, hey!”) bu məqamda -ıñız mənsubiyyət şəkilçisinin işlənməsini tələb edir. [10] Dövlətiñiz payəndə olsun, xanım, hey! Araşdırmalar göstərir ki, ərəb mənşəli “dövlət” sözündən abidənin dilində 16 dəfə istifadə edilmiş və bu məqamlardan heç birində müasir anlamda işlədilməmişdir. Fikrimizcə, orta əsr yazılı mənbələrin dilində “bəxt, tale, uğur” mənalarında işlənmiş “dövlət//devlət” sözü “Kitab”ın dilinə eyni mənaları ifadə edən daha qədim türk mənşəli “saqınc//sağınc” sözünü əvəz etməklə düşmüşdür. [11-12] Hər iki misranın əvvəlində işlənmiş sözlərin oxunuş və açımı qorqudşünaslıqda mübahisə yaradan məqamlardandır. Abidənin mətnində şəklində yazılan ilk sözü O.Ş.Gökyay və M.Ergin “gitdükde” (6 , 21; 4, Ic, 75), H.Araslı, F.Zeynalov və S.Əlizadə “getdikdə” (10, 15; 11, 32), S.Tezcan və H.Boeschoten isə “gėtdükde” (19, 31) fonetik varıantlarında oxumaqla “git-//get-” felinin -dükde//-dik - də şəkilçisi qəbul etmiş feli bağlama forması saymışlar. Bu oxunuşla razı - laşmayan Ş.Cəmşidov onu “gündögən” (2, 280), O.F.Sertkaya isə “gün - de gen” (18, 37) variantlarında transkripsiya etməklə yeni varıant irəli sür- müşlər. Ş.Cəmşidov seçimini açıqlamasa da, O.F.Sertkaya möv cud oxunuş variantlarını ayrı-ayrılıqda göstərməklə onu “güneşin degdigi” anlamında qavramışmışdır (18, 90). Bizcə, “gendə gen” birləşməsi “gen” sifətinin sintaktik yolla coxaltma dərəcəsi ifadə edən forması olub tarixən “az miqdarda” anlamında işlənmiş “geñəz” arxaizmi (8, IIIc, 317) ilə təzad yaratmaq məqsədilə söylənilmişdir. Bu misralarda daha geniş yer- lərin otlaqların tanıyan keyiklə az miqdarda yerin çəmənlərin tanıyan qulan qarşılaşdırılaraq səciyyələndirilmişdir. [13] F.Zeynalov-S.Əlizadə nəşrində və Ş.Cəmşidov oxunuşunda “köç”-“ fe`li deyil, “keç-” feli düşünülərək “keçdigin” kimi verilmişdir (2, 280; 10, 32). Sözün əski əlifba ilə yazılışı və karvan sözü ilə bağlılığı onun məhz bu variantda transkripsiya edilməsinin düzgünlüyünü ortaya qoyur. Abidənin dilində “Karvan kibi qondı köçdi” (D-34, 2) cümləsi də bunu təsdiq edir. Maraqlıdır ki, həmin naşirlər artıq bu məqamda sözü “köçdi” kimi oxumuşlar (2, 296; 10, 40). [14] Bu deyim “ləng” mənalı “ağır” və “cəld, sürətli” mə`nalı “yey - 2011/ IV 23 PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com Yüklə 43,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|