Tofiq babayev amea arxeologiya və
Yüklə 99,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1
AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu arxeetno@mail.ru
Türk-islam mənəvi mədəniyyətinin zəngin xəzinəsindəki müxtəlif kultlar sırasında ağaca inam xüsusi yer tutur. Tariximizin ən qədim zamanlarından ulu əcdadlarımız insanın yaşayış tərzi ilə sıx bağlı olan, yaradıcı təbiətin əsas maddi nemətlərindən sayılan ağacı, xüsusilə barlı ağacı ilahiləşdirmiş, onun şəninə ayin, etiqad, inanc və müxtəlif mərasimlər yaratmışlar. Bu maddi nemət canlı varlıq kimi həyatın ulu başlanğıcı, yaradıcısı olan Dünya ağacı hesab edilmişdir. Hələ ibtidai dövrdən insanların bir çox ehtiyaclarının təmin edilməsində ağac böyük əhəmiyyət daşımışdır. Zaman keçdikcə bəzi ağaclar təkcə əvəzsiz qida olmayıb, xilasedici maddi varlıq, bir çox dərdlərin əlacı kimi dərk edilərək müqəddəsləşdirilmiş, xalq inam və etiqadlarının, mərasim və ayinlərinin əsas predmetinə çevrilmişdir. Etiqadlara görə barlı ağaclar, onların meyvələri insanlara cavanlıq, ölməzlik, nəsil - soy artırmaq bəxş etmişdir.
Mənəvi mədəniyyətin mühüm problemlərindən olan Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları məsələsinə ayrıca əsər həsr etmiş professor Mirəli Seyidovun yazdığına görə, “... bəzi xalqlarda, o sıradan türk xalqlarında doğum, məhsuldarlıq ilahəsi ağacla, çox vaxt isə barlı ağacla birgə düşünülür. Belə ağaclar onların atributu kimi qəbul olunur. Ona görə ki, əski insan barlı ağacları artıb törəməyin, dünyanı yaradan Dünya ağacının – həyat, əbədiyyət, yaranış, artım ağacının simvolu kimi qəbul etmiş və buna görə də doğum, məhsuldarlıq ilahəsini ağacla qoşa düşünmüşlər” (24, s.33).
Ağacın həyat verən tanrı sayılması və onun meyvəsinin insanı cavanlaşdırması bütün türk xalqlarının, o sıradan Azərbaycan türklərinin də mifoloji təfəkküründə və folklorunda geniş yayılmış, ona sitayişi şərtləndirmiş, onların şəninə müxtəlif mərasimlər icra edilmişdir. “Kitabi- Dədə Qorqud”da Salur Qazanın dili ilə deyilən “Yonma ağacı - tanrıdır”, sözləri ağacın müqəddəsliyini, onun qam-şaman mədəniyyəti ilə bağlılığını təsdiq edir (15, s.375; 7, s.12).
Görkəmli türkoloq, akademik B.A.Qordlevskiyə görə, azərbaycanlılarda ağacı müqəddəs saymaq, ona xüsusi münasibət göstərmək adəti geniş yayılmışdır. Müəllif yazır ki, “Azərbaycanlılar qoşa ağaca, qırx ağaca, bəzən ağaclığa, ormana tapınır və həmin ağacların bir budağını belə sındırmağa heç kəs cürət etmir. Onlar sitayiş etdikləri ağaca and içir, ildə bir dəfə isə qurban kəsirlər” (17, s.245).
İslamaqədərki türklərin (hunların) mənəvi dünyagörüşündə ağaca dərin ehtiram və inam haqqında Moisey Kalankatuklunun verdiyi məlumat da maraq doğurur. Onun yazdığına görə (16, 2
s. 161) onlar qollu-budaqlı palıd ağacına etiqad edir, ona qurban olaraq at kəsir, qanını ağacın yarpaqlarına çiləyir, kəlləsini və dərisini budaqlarından asırdılar. Palıdı bütün ağacların anası, xilaskar, həyatverən, bütün nemətləri bəxş edən sayır, onun kəsilməsi ilə özlərinin məhv olacaqlarına inanırdılar. Bütün türk dünyasında əsrdən-əsrə, nəsildən-nəslə ənənəvi olaraq ötürülən bu kult ağacı həyat rəmzinə, totemə, bütün insanların ulu anasına çevirmişdi. Bu baxımdan “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında Təpəgözü öldürən qəhrəman Basatın “Anamın adını soruşsan Qaba ağacdır”, sözləri ağaca olan sonsuz hörmət və ehtiramı nümayiş etdirir (15, s.347).
Müqəddəsləşdirilmiş ağaca etiqad məqsədilə yaranmış pirlər Azərbaycanın çox yerində olduğu kimi Naxçıvanda da ənənəvi ziyarət yeri olmuşlar. Belə ki, burada da bir çox ağaclar – dağdağan, söyüd, fısdıq, palıd, çinar, alma, nar, tut, üzüm, zoğal, qoz və başqaları müqəddəs sayılır və pir-ocaq hesab edilir. Ağac inamı, ağaca tapınma Naxçıvan əhalisinin mənəvi mədəniyyətində dərin iz buraxmış, minillər boyu yaşadılmış və ona bu gün də sitayiş edirlər. El- obada belə hesab edirlər ki, ağac ilahi qüvvələrin, müxtəlif ruhların məskənidir.
Naxçıvanda ağacla bağlı xalq yaradıcılığı nümunələrinin toplanması, nəşri, elmi icti- maiyyətə və geniş oxucu kütləsinə çatdırılması baxımından H.Q.Qədirzadə, H.F.Səfərli, Məhər- rəm Cəfərli, V.Baxşəliyev, A.Bağırov, R.Babayev, T.Qədirzadə, Məhsəti İsmayıl, A. Orucov tərəfindən xeyli təqdirəlayiq işlər görülmüşdür. Lakin gərgin zəhmət bahasına topladığımız ədəbiyyat və çöl- etnoqrafik materiallarının bolluğu bizi də həmin yöndə araşdırma aparmağa sövq etdi. Əlimizdə olan bütün bu sirli-hikmətli deyimlər, ayin və mərasimlər, inam və etiqadlar haqqında məlumat, onlarla bağlı uzun əsrlər boyunca formalaşmış adət-ənənələr Naxçıvan folklor irsinin zənginliyinin göstəricisidir. Onlar canlı həyatın, xalq məişətinin bu və ya digər tərəflərini özündə təcəssüm etdirən poetik biçimli sənət nümunələridir. İslamaqədərki mədəniyyətimizin, tarixi yaddaşımızın bir parçası olan ağaca etiqad müsəlman azərbaycanlıların da mənəvi dünyagörüşündə özünəməxsus yer tutmuş, ağaca olan ilkin inam unudulmamışdır. Bu baxımdan islam dövrünün ilk çağlarından xəbər verən “Kitabi Dədə Qorqud” dastanındakı bir neçə süjetdən ağaca olan rəğbətin nəinki azaldığı, hətta islami dəyərlərlə birləşdirilərək, bəlkə, əvvəlkindəndə də artıq olduğu görünür. Belə ki, ağacın müqəddəs “Məkkə ilə Mədinənin qapısı, Museyi Kəlimin əsası, Əlinin qılıncının qınıyla dəstəyi, İmam Həsənlə Hüseynin beşiyi” adlandırılması türk mənəvi mədəniyyətinin yeni mənimsənilən islami dəyərlərlə zənginləşdirilməsinə misaldır (7, s. 12). Tarixi – etnoqrafik material təsdiq edir ki, uluların ənənələrindən bəhrələnən naxçıvanlı bağbanlar yüzillik ağacın da, körpə fidanın da bir övlad kimi qayğısına qalmış, yeni meyvə ağacları növlərinin yetişdirilməsi, qocaman ağacların yeri boş qalmasın deyə cavan qələmlərin əkilməsi, onların böyüyüb ərsəyə çatması, yaxşılaşdırılması sahəsində böyük empirik təcrübə 3
toplamışlar. Xalq atalar sözlərində rast gəldiyimiz – “Barlı ağacın başına dolanarlar” fikri ilə ömür sürmüş ulularımız yaşıllığa, ağaca həyat mənbəyi kimi baxmış, ağac əkməyi, ona qulluq etməyi insanın doğuluşu və kamilliyi qədər müqəddəs saymış, “Ağacı arx qırağında ək ki, yıxılanda el-obaya körpü olsun” “Ağaclı kəndi sel basmaz”, “Ağacı çox olan elin məzarı az olar”, “Həyətində ağac əkənlərə təbib, loğman lazım olmaz”, “Dərdini, dərmanını ağacların kölgəsində ara,” - demişlər. Ağaca inamla bağlı geniş yayılmış, çox əski zamanlardan müqəddəs sayılmış ağaclardan olan alma ağacına inamı xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu ağacın seçilməsi heç də təsadüfi deyil. Adamlar inanırdılar ki, o, insan ömrünü uzatmaq, qocaları cavanlaşdırmaq, uşaqsızlara uşaq bəxş etmək qüdrətinə malikdir. Bir sıra türk dastanlarına (“Kitabi-Dədə Qorqud”, “Manas”, “Alpamış”, “Koroğlu”) həsr olunmuş əsərlərin müəllifi olan rus alimi V.M.Jirmunski (1891- 1971) yazırdı ki, «Sehirli nağıllarda magik mayalındırmanın əsas vasitəsi almadır. Bu almanı övladsız padşaha (bəzən isə onun vəzirinə) səyahət zamanı (yaxud onun yuxusuna girmiş) qoca dərviş bəxş edir və dərvişin verdiyi sehirli almanı yedikdən sonra padşah övlad sahibi olur. (11, s.229). Nağıllarımızda, dastanlarmızda, aşıq - ozan söyləmələrində almanın dirilik, artım və bolluq rəmzi olmasına dair istənilən qədər örnək göstərmək olar. Uluların nəzərincə alma təbibdir, loğmandır, min dərdin min bir dərmanıdır.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, tarixi mənbələrdən, ədəbiyyat və etnoqrafik materiallardan məlum olur ki, alma kimi elə nar da eyni məqsədə xidmət edir və “çox sayda sirləri özündə birləşdirən meyvə kimi xalq arasında “sirli sandıqça” adlandırılır” (25, s.104). “Nar qızı” adlı Azərbaycan nağılında nardan çıxan qızın payız fəslinin sonunda ölməsi, yazda isə yeni həyat üçün doğulması – yaşıl ağaca çevrilməsi, ağacı kəsdikdə taxta parçasının qız olması kimi fikirlər də başlanğıcını əski miflərmizdən götürmüşdür. Təsadüfü deyil ki, nar ağacının, onun meyvəsinin, tacaoxşar çiçəyinin rəsminin ən çox istifadə olunduğu və qorunub saxlandığı yer Azərbaycandır. Alma ilə yanaşı nar meyvəsi də məhsuldarlıq kultu (inancı) ilə bağlı olaraq doğum, həyat, xeyir-bərəkət rəmzi kimi dəyərləndirilir (5, s.125-132). Tədqiqatlara görə “xalq yaradıcılığı örnəklərində, əfsanə, nağıl və dastanlarda, eləcə də klassik Şərq ədəbiyyatında şəfa mənbəyi, cavanlaşdırma, əbədi həyat-ölməzlik, uşaqvermə və digər funksiyaları yerinə yetirən sehirli alma” bütün türk xalqlarının, eləcə də Azərbaycan türklərinin də mifologiyası və folklorunda tez-tez rast gələn obrazlardandır (9, s.220).
İslamaqədərki türklərin barsız olsa da, qollu-budaqlı, sıx yarpaqlı, olduqca möhkəm palıd ağacına etiqadı digər, xüsusilə barlı ağaclara olan etiqadı heç də azaltmırdı. Naxçıvan bölgəsində ağaca, xüsusilə barlı ağaca inam və etiqadın ən qədim izləri Gəmiqaya rəsmlərində aşkar olunmuşdur. Tanınmış tarixçi – etnoqraf, Naxçıvan ənənəvi mədəniyyətinin görkəmli tədqiqatçısı Hacı Qadir Qədirzadə arxeoloji, toponimik, etnoqrafik, həmçinin ilkin mənbələrə və 4
ədəbiyyat materiallarına söykənərək Gəmiqayadakı həm həyat ağacı, həm də həyat meyvəsi kimi təsvir edilən alma ilə bağlı inamlardan geniş bəhs etmişdir. Müəllif buranın Dünya tufanının sonrakı ikinci başlanğıcı olduğu kimi, bu meyvələrin yeni həyatvermə mərkəzini, yenidən yaşamanı, çətinlikdən qurtarmanı simvolizə etdiyi qənaətinə gəlir (12, s.151). O, həmçinin almanın şəfa mənbəyi, doğum və artım nişanəsi, həyat meyvəsi, sonsuzluqdan qurtarıcı, cavanlaşdırıcı meyvə kimi müqəddəs hesab edilməsi Naxçıvan bölgəsi əhalisinin həyat və məişətində, həmçinin folklorunda və mifik görüşlərində geniş yer tutması barədə məlumat vermişdir. Müəllif qeyd edir ki, ulu türkün düşüncəsində cənnət nişanəsi olan alma həm də eşq, məhəbbət, sevgi, gözəllik simvoludur, insana həyat bəxş edən nemətdir (13).
Araşdırmalar Naxçıvan bölgəsində ağaca inam və etiqadın əski izlərinın bir sıra qədim yaşayış məskənlərindən aşkar olunmuş arxeoloji materiallarda da öz əksini tapdığını göstərir. Əldə olunmuş bəzi maddi-mədəniyyət nümunələri üzərində yazın gəlişini əks etdirən gül-çiçək təsvirləri, bolluq, nəsil artımıyla bağlı ağac rəsmləri, onların meyvəsinin, çiçəyinin, yarpaqlarının əksi rəmzi ornament kimi təsviri sənət əsərlərində, xalılarda, toxuculuqda, qız-gəlinlərin geyimlərində, bədii tikmələrdə, qab-qacaq bəzəklərində həm təbii, həm də stilizə edilmiş şəkildə naxışlanmışdır.
Naxçıvanın bütün rayonlarında qədim inanc yerləri olan bir çox pirlər, ocaqlar, ziyarətgahlar mövcuddur (23). Bu barədə istənilən qədər məlumat var. Lakin biz onların yalnız birini qeyd etmək istərdik. Şərur rayonunun Havuş kəndindən şimalda Çoban piri adlı ziyarətgah var. Pirin ətrafında olan qayalar və ağaclar müqəddəs hesab olunub ziyarətgaha çevrilmişdir. Ziyarətçilər niyyət edərək ağaclara müxtəlif parçalar bağlayır, ağaca and içir, ildə bir qurban kəsirlər (19, s. 69-70). Bu pirlərin bəziləri hər şeydən əvvəl, ağacların fantastik qüvvəyə malik olması inancı, insanların islam dininə və onun müqəddəs kitabı Qurani-Kərimə inam və etiqadları ilə bağlıdır. Əsrlərlə formalaşmış bu inam və etiqadlar insanların məişətinə və təfəkkürünə elə daxil olmuşdu ki, hətta sovet imperiyası dövründəki bütün qadağalara baxmayaraq onlar əhali tərəfindən ziyarət edilirdi. Bu pirlərin ətrafında bitən çoxlu sayda böyük ağaclar müqəddəs bilindiyindən onlar da ziyarətgaha çevrilmiş, əsas inam yerlərindən olmuşdur. Naxçıvan şəhərindən təqribən 12 km aralı, İlandağ ilə Nəhəcir dağı arasında qədim mağarada Əshabi-Kəhf adlı müqəddəs ziyarətgah mövcuddur. Bu qədim mağara-ziyarətgahın cənnət bağına çıxan yolunun ən hündür yerində bitən üzüm tənəyi və dağdağan ağacı müqəddəs sayılır və zəvvarlar niyyətləri və diləkləri ilə bağlı həmin ağaclara sitayiş edirlər. Rəvayətə görə, ümumdünya su basqınından sonra Ağrı dağında quruya çıxmış Nuh peyğəmbərin əkdiyi ilk ağac məhz üzüm tənəyi olmuşdur ki, bu da yeni həyatın rəmzi kimi qavranılır. Ağaca etiqadın islamı qəbul etmiş azərbaycanlılar tərəfindən də davam etdirilməsinə baxmayaraq, artıq yeni dünyagörüşünün təsiri ilə onun yeni məzmun kəsb etdiyini görürük. 5
Bununla belə, türk-islam mənəvi mədəniyyətinin ən maraqlı nümunələrindən olan ağac kultuna naxçıvanlılar tərəfindən fəal surətdə inam göstərilməsi qədim mədəniyyətimizin bu gün də yaşadığını təsdiq edir. Bu kultun Naxçıvanda yayılma arealına və icrasına bir daha nəzər salaq. Əski çağlardan etibarən naçar dərdlərdən (şikəst, ruhi və cismani xəstələr) əziyyət çəkənlər, sonsuzluqdan imdad diləyən qadınlar qəlblərində niyyət tutub pirlərə, Tanrıya ibadət etməyə gəlir, ağacın ətrafında müxtəlif ayinlər icra edib, nəzir verirdilər. Kimin nə niyyəti, diləyi olsaydı ağaca söyləyərdilər. Ağacın budaqlarına əski parçaları bağlayıb - nəzəri olanın gözünə, - deyərdilər. Yaxud, yerdən bir daş götürüb ağacın dibinə qoyardılar. Arzu və niyyəti hasil olduqdan sonra yenidən ocağı ziyarət edərək, ağacın yanında mərasim qurar, qənd, noğul və digər şirnilərdən xonça tutar, üç dəfə ağacın başına dolanar, şirni səpib üstünə su tökər və nəzir olaraq qurban kəsərdilər.
Şərur rayonunun Havuş kəndində eyniadlı mağara vardır. Qədim insan məskəni olması ehtimal edilən mağaranın pirə çevrilməsi əcdadlar və onların ruhlarına olan inamlarla bağlıdır. Buradakı tək armud ağacından da pir kimi istifadə edilir. Övladı olmayan qadınlar ağacın budağından nənni asar və arzularını diləyərdilər (19, s.155). Tədqiqatçı Məhsəti İsmayıl yazır ki, ağac pirlərində əsasən uşaq diləmə inancı vardır. Naxçıvanın bütün bölgələrində ilin axır çərşənbəsində, əsasən uşağı olmayan gəlinlər həmin gün pirlərdə olan ağaclardan nənni asırlar. Nənni tərpənsə gələn il bu vaxta qədər onların uşaqları olacağına inanırdılar. Və yaxud bir qisim pir vardır ki, burada yalnız südlü aş ehsan verilir. Məlumdur ki, qədim türk-oğuzlarda süd ağ olduğu üçün ondan bütün qorxunc ruhlara qarşı bir vasitə kimi istifadə edir, təzə yurda düşəndə ona süd səpir, görklü ağacın dibinə mərasimlərdə süd tökürdülər (18, s. 386-87). Ordubadda ağac çiçəkləyəndə uşağı olmayan gəlinlər onun altına gedib salam verir, dilək tutub deyirlər: “Ey bütün dünyanı, varlığı yaradan Allah! Mənə də pay ver”.
Naxçıvan ərazisində ənənəvi olaraq yaranmış inanca görə ziyarətgahlardan odun gətirib yandırmaq olmaz. Xalq arasında belə bir deyim var: “Pir odunlarını gətirib evində yandıran adamın yuvası dağılar” (14, s. 76). Pirlə bağlı inamlara görə, oradakı müqəddəs ağacın meyvələrini dərib satmaq, qazanc götürmək, günah sayılırdı. Aparıb satdıqda həmin adamın əli boşda qalar, xeyir görməz, xəstəlik tapar. Bir də söyləyirlər ki, belə ağacları, onların meyvələrini imkansız adamlara, ehtiyacı olanlara, çoxuşaqlı analara aid edirlər ki, onlar da çəkinmədən məhsulu yığa bilsin. Ağaca sitayişin əlamətləri son zamanlara qədər bir çox rayonların əhalisi arasında yaşayırdı. Məsələn, Naxçıvan, Ordubad və bir çox şəhər və qəsəbələrin, kəndlərin əhalisi həmişə yaşıl ağaclara, xüsusilə barlı ağaclara toxunmaz, onun qol-budağını sındırmazlar. Bu yerlərin sakinləri həmin ağacların qol-budağını sındırmağı böyük günah, qəbahət sayırlar. Guya bu ağaclara toxunanı Tanrı cəzalandırar (14, s. 76-79). 6
Xalq arasında şabalıd və qoz ağacları bolluq, yaşam, firavanlıq rəmzidir. Etiqada görə, onları qırmaq, kəsmək, yandırmaq günahdır: adamı qarğıyar, işi düz gətirməz.
Bütün türk xalqları, o sıradan azərbaycanlılar çinar ağacını Tanrı, yaxud Tanrıdan ayrılmış bir parça hesab edirdilər. Deyirlər ağacın da haqqı, ruzusu var bu dünyada. İnama görə, öz ucalığı, möhtəşəmliyi ilə səmaya doğru uzanan qüdrətli xan çinar Allahla insanlar arasında müqəddəs vasitəçidir, onların arzu-istəklərini Yaradana yetirən xeyirxah qüvvədir. Deyilənə görə, bu çinarın ziyarətinə müqəddəs cümə günü gəlirdilər. El arasında çinar bir növ pir – ocaq sayılır. Çünki azərbaycanlıların dini-mifoloji təfəkkür tarixində çinar ağacına müqəddəs, müalicəvi qüvvəyə malik, dilək ünvanı kimi böyük inam bəslənilmişdir. Naxçıvanda bununla bağlı belə bir deyim də formalaşmışdır: “Çinar kimi kölgəli olasan”. Burada çinarın adı təsadüfən çəkilmir. Yəni ulularımız çinarın timsalında insanlara çoxlu qol-budaq, övlad diləmiş, onların xeyrini – kölgəsini görməyi arzulamışlar (22, s.81).
Ədəbiyyat materiallarından məlum olur ki, Ordubad ərazisində çinar daha müqəddəs sayılır. Şərurda isə narbənd ağacı müqəddəs hesab edilir. Naxçıvanda tut ağacına böyük inam mövcud olmuşdur. Bu ağacı kəsmək günah sayılmışdır. Çünki inanclara görə, tut ağacını Xızır peyğəmbər əkib. Onun bəhərindən qohum qonşulara pay verərdilər. Yaşlılar tut ağacını “çörək ağacı” adlandırır və deyirlər ki, aclıq illərində tut çox insanları ölümdən qurtarıb, insanlar onun yaş və quru meyvəsi, bəkməzi, doşabı ilə dolanıblar (4, s. 92). İnanca görə ata-baba ruhları günündə - adna günü heç bir ağacı kəsməzdilər. Etnoqrafik və ədəbiyyat materiallarına əsasən Naxçıvanda belə bir etiqada inanılıb ki, həftənin birinci günü ağac kəsmək günah sayılır. Həmin gün kim ağac kəssə, ağacın ziyarətindən qayıdan ruhu ona sədəmə vurar (3, s.234). El arasında ağacların sağlam, həm də bol meyvə verməsi üçün ayrı-ayrı ovsunlardan, çarələrdən istifadə edilmişdir. Ağac bardan qaldıqda deyirlər ki, çilləyə düşüb, qısırlaşıb. Çilləsini kəsmək məqsədilə ilin axır çərşənbəsində meyvə ağaclarını zaminə götürmə, ağacqorxutma ayinlərini icra edirdilər. Elə ki, Novruzun topu atıldı, meyvə ağaclarının yanına gələr, onlarla danışardılar. Ağacları qorxutmaq məqsədilə bir nəfər əlinə balta və yaxud dəhrə alıb özünü elə göstərirdi ki, guya ağacı kəsmək istəyir. Bu zaman elin ağsaqqalı ona yaxınlaşıb soruşardı: - De görüm nə etmək istəyirsən, ağacı niyə kəsirsən? -Bu bar-bəhər gətirmir, kəsəcəyəm onu, - deyə birinci şəxs cavab verərdi. Ağsaqqal məsləhət görərdi ki, gəl sən bu ağacı kəsmə, mən onu zaminə götürürəm, bu il çox bar gətirəcək. Beləliklə, eyni qayda ilə bar verməyən meyvə ağaclarını səksəndirib zaminə götürərdilər. Bundan sonra ayağı sayalı, əli bərəkətli oğlan, yaxud qız uşağı ağacın kökləri üstə noğul, nabat, qovurğa tökərdi, şirin su səpib deyərdilər “mən üzə çıxdım, sən də çıx” (20, s.35). Bütün ailə sevinər, şadlıq edərdi, bir-birlərinə xeyir-bərəkət arzulayardılar, “barlı-bəhərli olsun, şirin olsun” - deyərdilər. Və yaxud baltanın 7
küncü ilə meyvə ağaclarının kötüyünə bir-iki dəfə yüngülcə vurub: “Nə yatmısan, oyan, bərəkət payını götür” – deyərdilər. Belədə həmin il ağacların bəhəri bol olurdu. Bu da öz növbəsində təzələnməyin, yenidən doğulmağın tərkib hissəsi olub, əski etiqadların sorağıdır. Bar verməyən ağac məhsul gətirsin, barlı - bəhrəli olsun deyə ağacı qorxutmaq və bu kimi adlarla bilinən adətlər digər türk xalqlarında da vardır (6, s. 18).
Ordubad rayonunun Sabir kənd sakini Məmmədov İsrafil Bəhlul oğlu (1935-ci il təvəllüdlü) bizimlə söhbət əsnasında qeyd etdi ki, babam ağacı canlı sayardı, onu ağacla danışan görmüşəm. Bar verməyəndə gələrdi ağacın yovuqluğuna. Deyərdi: “Ağaclarım bar gətir, ağaclarım bar gətir. Ay ağac nəvəm dil açır ey..... sən də çiçəkləsənə !”. Baxardıq ki, düyməli tumurcuqlar səhərisi eynən al-qırmızı çiçəkdi... Naxçıvanda ağacların bar verməsi ilə bağlı icra edilən daha bir ayin var. Hələ də qalan adətə görə, bar verməyən, yaxud məhsulu az olan ağaca qırmızı bağlayırlar (20, s.33). Bir də məşğuliyyəti meyvəçilik olanlar yazın əvvəllərində bağ-bağatlı kənd həyətinin bir küncündə çır-çırpı yandırar və meyvə ağaclarını bədnəzərdən qorumaq üçün ona üzərlik atar və oxuyardılar: Çıxdım Savalan dağına, Çağırdım: «Ya Əli, ya Məhəmməd!» Dedi: «Nədir, ey fağır biçarə?» Dedim: «Nədir bu dərdə çarə?» Dedi: «Kol-koslu üzərrik, Başı börklü üzərrik!» Üzərriksən, havasan! Yetmiş dərdə davasan! Göstər hökmünü üzərrik. Bir, iki, üç, dörd, Çatlasın, partlasın Yaman gözlər pırtlasın.
Sonra elə edərdilər ki, külək onun tüstüsünü ağaclara tərəf aparsın. Deyərlər ki, ağaclar tüstülənməsə meyvələri çürük və içiboş çıxar. Ocaq söndükdən sonra onun külünü ağacların üstünə səpirlər, dibinə tökürlər. Bu, o deməkdir ki, ağaclara zaval dəyməsin, sağlam olsun, meyvəsi bol olsun. Naxçıvanda meyvə ağaclarını, bağ sahələrini “yaman gözdən”, “bədnəzərdən” qorumaq inamı indi də yaşamaqdadır. Bunun üçün ağacın şərəfinə qurban kəsirlər, bağ sahəsinə, ağacın başına heyvan (öküz, at, qoyun, it və s.) kəlləsi, üzərlik, həmçinin Qurani-Kərimin müqəddəs ayələrindən birini yazdırıb asırlar. Bununla da güman edirlər ki, onların məhsulları bol olacaq, hər cür bəladan qorunacaqdır.
8
Naxçıvan etnoqrafik materiallarının araşdırılması göstərir ki, ənənəvi toy adətlərində alma bolluq, artım simvolu kimi mühüm yer tutmuş və sevgili seçmək üçün bu meyvədən bir vasitə kimi istifadə edilmişdir. “Almaatdı” adlı mərasimdə oğlan öz sevgisini qıza atdığı alma ilə bildirərmiş. Gəlingətirdi toyunda gəlin qız ər evinə daxil olduğu zaman bəy oğlan sağdış, soldışı ilə birgə uca bir yerə - dama, eyvana qalxıb oradan gəlinin başına qırmızı alma atardı. Əgər alma qıza dəyərdisə, bəyin yoldaşları “qoy qız bu evdə xoşbəxt olsun , çoxlu övladı olsun” – deyib göyə atəş açardılar. İnama görə, həmin almanı yeyənə tezliklə toy qismət olardı. Onu da deyək ki, gəlinin başına yalnız qırmızı alma atılardı. Çünki qırmızı rəngli meyvələr daha müqəddəs sayılır. Məhz buna görə toy və şənliklərdə, bayramlarda daha çox qırmızı almaya önəm verilərdi. Digər adətə görə, oğlan qıza alma göndərirdi. Qız almanı götürsəydi, cavanlar bir-biriylə əhd- peyman bağlamış olardılar. Yaxud əksinə, oğlan dəsmal atdıqda, əvəzində qız dəsmala alma qoyardısa, son olaraq sevgililərin ilahi vüsalı başa çatar, təzə ailələrin bünövrəsi qoyulardı (1, s.6).
Keçmiş zamanlarda ərə verilən qızların cehizləri arasında bir neçə seçmə barlı ağac qələmi (alma, nar, üzüm və s.) də olardı. Bu ən yaxşı hədiyyə sayılırdı. Belə hesab edirdilər ki, bu ağaclar gəlinin ər evinə mehribançılıq, çoxlu nəvə-nəticə, bolluq gətirəcək. Bir də həmin ağacların meyvələrini satmazdılar, xəstələrə, yetim-yesirə, qohum-qonşulara pay verərdilər.
Naxçıvanda toy mərasimində ağacla bağlı icra edilən daha bir ayin var. Hələ də qalan adətə görə toy mərasimindən sonra bəylə gəlinin şərəfinə “üzəçıxdı” (buna el arasında “duvaqqapma”, “elgördü” də deyilir) ayini icra edilir * . Bununla əlaqədar yaxın qohumlardan birinin 8-12 yaşlı ata-analı oğlan uşağı əlindəki oxlovla xəlvətcə gəlinin duvağını çəkib həyətə qaçır və övlad sahibi olsun deyə onun örtüyünü barlı bir ağacın budaqlarına atır.
Ordubadda gəlin ata evindən çıxanda başına halal çörək qoyurlarsa, ər evinin qapısından daxil olduqda onun başına bölüm-bölüm edilmiş alma atırlar. Belə hesab edirlər ki, bununla gəlin ər evinə həm xoşbəxtlik, həm də ruzi-bərəkət gətirəcək (21, s.26). Ordubadda alma ilə bağlı daha bir ayin var. Ürəklərində niyyət tutanlar Ordubaddakı Göygölün sahilinə gəlir, gölə alma atırlar. Gölə atılan almanı su fırladıb onu atan adamın yanından keçirərsə, deməli niyyəti hasil olur (8, s. 24). Ağacla bağlı yuxuyozmalar da vardır. İnanca görə yuxuda ağac görmək bolluğa – bərəkətə işarədir. Yuxuda bağ-bağat görsən yaxşı əlamətdir, xeyrə çatarsan. İlin axır çərşənbəsində yuxuda alma görmək dünyaya oğlan uşağının gələcəyinin əlaməti kimi yozulur (10, s.84). Beləliklə, Naxçıvanda ağacla bağlı bir sıra inam, etiqad, ayin, sınama və mərasimlər xalq həyatının və mənəviyyatının, təbiət və cəmiyyət hadisələrinə baxış və münasibətin
* Bəzi bölgələrdə bu ayin gəlin ər evinə çatanda icra edilir. 9
rəngarəngliyini xatırladır və bir sira məhəlli xususiyyətlərinə baxmayaraq, əsasən Aərbaycanın digər bölgələri ilə ümumi səciyyə daşıyır. Yaşadığımız müstəqillik dövründə siyasi-iqtisadi nailiyyətlərimizlə yanaşı ulularımızın zaman-zaman qazandığı milli-mənəvi sərvətləri, dəyərləri qorumalı, hər yeni nəslə öyrətməli, sevdirməliyik.
ƏDƏBİYYAT 1.
Aslanov Elçin. Azərbaycan toyu (toy mədəniyyətimizin bələdçisi). – Bakı, “Tutu” nəşriyyatı 2003, s. 9 2.
antologiyası. Naxçıvan folkloru. c. 1, Naxçıvan, 2010: 3.
Babayev Rafiq. Obrazın funksiyasının işarələndirilməsi (Naxçıvan materialları əsasında). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri (İctimai və humanitar elmlər seriyası). 2015, №3. 4.
Babayev Tofiq. El ocaq başına yığışar (tarixi – etnoqrafik etudlər). Azərnəşr, 1998. 5.
Babayev Tofiq. Azərbaycanlıların inancı sistemindənar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Xəbərləri (ictimai elmlər seriyası). – Bakı, 2017,№2. 6.
7.
Dədə Qorqud kitabı. Ensiklopedik lügət. – Bakı, 2004. 8.
El sözü – yurd yaddaşı (Toplayıb tərtib edən və çapa hazırlayan Məshəti Rüstəm qızı İsmayıl). – Bakı, “Elm”, 2010. 9.
Əliyev Oruc. Nağıllar (bax: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 6 cilddə, c.1), - B., 2004. 10.
Xalq yaddaşının izləri (Toplayıb tərtib edən və çapa hazırlayan Məshəti Rüstəm qızı İsmayıl). – B., “Elm”, 2005. 11.
Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос (Избр.).- Ленинград, Наука, 1974. 12.
13.
Qədirzadə H.Q. Azərbaycan türklərində alma ilə bağlı inanclara dair. Naxçıvan Müəllimlər İnstutunun Xəbərləri. - Naxçıvan. 2005. 14.
Qədirzadə Türkan. İslamaqədərki adətlər, inamlar və mərasimlər (Naxçıvan materialları əsasında). – Bakı, 2006. 15.
Kitabi Dədə Qorqud. / Tərtib edəni Samət Əlizadə. – Bakı, 1999. 16.
17.
Гордлевски В.А. Избранные сочинения, т.1, Москва, 1960. 18.
Məhsəti İsmayıl. Naxçıvandakı inanc yerlərində əski mifoloji düşüncə sistemi. Naxçıvan: ilk yaşayış və şəhərsalma yeri kimi (20-24 iyul 2011-ci ildə keçirilmiş beynəlxalq simpoziyumu materialları). - Naxçıvan, 2012. 19.
20.
Naxçıvan folkloru, I cild (Tərtib edənlər: Məhərrəm Cəfərli, rafiq babayev). – Naxçıvan, 2010. 21.
Пашаев А. Город Ордубад в XIX-начале ХХ вв. – Баку., “Элм”, 1998. 22.
Kamilə Bağırova, Bəxtiyar Məmmədov). - Bakı, 2005. 23.
Səfərli H. F. Naxçıvan ziyarətgahları. Bakı, - 1998. 24.
25.
Yüklə 99,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|