Tofiq Köçərli
- 42 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
1736-cı ildә İranda Hakimiyyәtә gәlәn Nadir şah bәylәrbәyilik inzibati-әrazi sistemini
lәğv edәrәk, Tәbriz mәrkәz olmaqla Azәrbaycan vilayәti tәşkil etdi. Vilayәt bütün Cәnubi
vә Şimali Azәrbaycan әrazilәrindәn ibarәt idi. Nadir şah 1747-ci ildә öldürüldükdәn
sonra, Azәrbaycanda xanlıqlar yarandı. İran mәnbәlәrindә bu xanlıqlar elә belә dә
adlanır: “Azәrbaycan xanlıqları”. Azәrbaycan xanlıq-larının tәşkili Azәrbaycan tarixindә
görkәmli bir hadisә idi. Bununla Azәrbaycanda milli dövlәtçilik bәrpa olundu. Yenidәn
istiqlal nәsimi әsmәyә başladı.
Qarabağ bәylәrbәyiliyi әrazisindә iki xanlıq - Qarabağ vә Gәncә xanlıqları tәşkil
olundu (Mәnbәlәrdә Qarabağ xanlığı “Şuşa vә Qarabağ xanlığı” da adlanır). Qarabağ
xanlığının banisi Pәnah Әli Xan idi. Ermәni müәllifi Artemiy Araratski vaxtı ilә itgin
düşmüş doğma anasına istinad etmәklә Pәnah Әli xanı “alicәnab vә әdalәtli insan”
adlandırmışdır (A.Araratski 1796-cı ildә general Zubovu Şamaxı yürüşündә müşayiәt
etmişdi).
130
Qarabağ ermәni mәliklәrinin Qarabağ xanlığının yaranmasına münasibәti necә
olmuşdu?
Qarabağda beş ermәni mәlikliyi (rayonu) olması yuxarıda qeyd edilmişdir.
Salnamәçilәrin yekdil fikrinә görә, bu beş mәliklikdәn dördünün mәliklәri yerli
sakinlәr deyildilәr. Dizaq mәliyi Yegan Loridәn qaçıb gәlmişdi. Vәrәndә mәliyinin
(Şahnәzәr) әsli Göyçә mahalından, Çilәbird mәliyinin (Allahqulu) әsli Mәcavizdәn,
Talışınkı (Usub) Şirvandan idi. Yalnız Xaçın mәliklәri (Mirzә, oğlu Allahverdi vә nәvәsi
Qәhrәman) Qarabağlı idilәr, Mirzә Adıgözәl bәyin yazdığı kimi, “Cәlalyan övladları”
idilör.
131
(XIII әsr Albaniya çarı)
Nadir şah İranda hakimiyyәti әlә aldıqdan sonra, senator, akademik P.Q.Butkovun
yazdığı kimi, “ermәnilәri öz diqqәti ilә şәrәfyab etdi, mәliklәrin hәr birini öz malikanәsinә
tәsdiqlәdi vә onları bilavasitә şah әlahәzrәtinә tabe etdi”
132
Belәliklә, mәliklәr Qarabağ
bәylәrbәyiliyi tәrkibindәn vә tabeçiliyindәn çıxardıldı. Heç bir çәrçivәyә vә mәntiqә
sığmayan bu vә digәr buna oxşar addımlarla Nadir şah nüfuzlu vә böyük sülalә olan
Ziyadoğluları - Qarabağ bәylәrbәyilәrini sarsıtmaq istәyirdi. Bәhanә isә bu idi ki,
Ziyadoğlular Nadir xanın İran şahı taxtında olmasına etiraz etmişdilәr (Ziyadoğlular
istәyirdilәr ki, Sәfәvilәr sülalәsinin nümayәndәsi şah olsun).
Tofiq Köçərli
- 43 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Nadir şahın şirnikdirdiyi vә әl-qol açdırdığı ermәni mәliklәri Qarabağ xanlığının
yaranmasını birmәnalı qarşılamadılar. Vәrәnd mәliyi dәrhal Pәnah Әli xanın hakimiyyәtini
qәbul etdi. Qalan mәliklәr dә nәticә etibarı ilә Qarabağ xanına tabe oldular. Qarabağ
mәliklәrinin bilavasitә İran şahına tabe olmaları kimi qeyri-tәbii siyasi vә hüquqi
vәziyyәtә son qoyuldu.
Bunu amerika professoru R.Ovanesyan da etiraf edir. O yazır ki, Dağlıq Qarabağı
“bir vaxt Qarabağ xanları idarә etmişdilәr. Mәdәni cәhәtdәn Qarabağ şöhrәtli
Azәrbaycan yazıçılarının vә musiqiçilәrinin vәtәni olmuşdur”. Başqa ermәni müәlliflәri bu
haqda da susurlar.
Әksәr mәliklәr “itaәt halqasını qulaqlarına taxıb, sәdaqәt xәlәtini çiyin” lәrinә”
133
salsalar da, naxәlәf adamlarıydı.
Onlar Qarabağ xanlığının ilk günlәrindәn xanlıq әleyhinә tәxribata başlamış, Pәnah
Әli xana xain çıxmışdılar. Mәhz onlar Şәki hökmdarı Çәlәbi xanı Pәnah Әli xanla
mübarizәyә tәhrik etmişdilәr. Çәlәbi xana mәxfi mәktub göndәrәrәk yazmışdılar ki,
Qarabağda “Pәnah xan taxta çıxmış, qala (Bayat qalası -T.K) vә sәngәr tikdirmişdir.
Әgәr vәdindә bir qәdәr tәxir edilsә, sonra onun qarşısında durmaq mümkün
olmayacaqdır”.
134
Çәlәbi xan bu kәlәyә uyur vә Qarabağ xanlığının ilk paytaxtı Bayat qalasına qoşun
yeridir. Lakin Çәlәbi xan mәğlub olur. Mirzә Camal Qarabağinin yazdığına görә, geri
qayıtmağa mәcbur olan Çәlәbi xan etiraf edir: “Pәnah xan bir xan idi. Biz gәldik Onunla
dava elәdik vә bir iş dә görә bilmәdik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq”.
135
Lakin şeytan
barmağı öz işini görmüşdü. Yenicә yaranmış iki Azәrbaycan xanlığı arasında әdavәt vә
düşmәnçilik toxumu sәpilmişdi. Azәrbaycan xanlıqları arasında belә münasibәtlәr, xarici
qüvvәlәr qarşısında birlәşә bilmәmәlәri, әksinә, biri digәri ilә çәkişmәsi, digәr amillәrlә
birlikdә nәticә etibarı ilә fәlakәtә - Xanlıqlardan bәzilәrinin Rusiya tәrәfindәn işğalına,
digәrlәrinin mәcburiyyәt qarşısında Rusiyanın tәbәәliyini qәbul etmәsinә, nәhayәt,
hamısının öz müstәqilliyini itirmәsinә, Azәrbaycan dövlәtçiliyinin lәğv olunmasına gәtirib
çatdırdı.
Tәdriclә Pәnah Әli xan hakimiyyәtini möhkәmlәndirdi vә genişlәndirdi. Mirzә
Adıgözәl bәyin yazdığına görә, Pәnah Әli xan Meqri vә Güney mahallarını (Bәrgüşada
Tofiq Köçərli
- 44 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
qәdәr) Qaradağ hakiminin, Tatef vә Sisyan mahallarını Naxçıvan hakiminin, Zәngәzur vә
Qafan mahallarını Naxçıvan bәylәrbәyinin, Uşacıq kәndindәn Göyçә sәrhәdinә qәdәr
uzanan yerlәri İrәvan hakiminin, Xudafәrin körpüsündәn Kürәk çayına qәdәr olan yerlәri
Gәncә hakiminin әlindәn alıb özünә tabe etdi.
136
Qarabağ xanlığı Azәrbaycan xanlıqları
içәrisindә әrazicә әn böyük, güclü vә nüfuzlu xanlıqlardan birinә çevrildi.
Qarabağ xanlığının uğurlu addımları İran Hökumәtinin diqqәtindәn yayınmayırdı.
Nadir şahdan sonra İran Hökmdarı olmuş Adil şahın Azәrbaycan sәrdarı tәyin etdiyi
Әmiraslan xan “Pәnah xanın Qarabağda olan şöhrәt vә istiqlaliyyәtini eşitdikdә, öz adın-
dan ona (hәdiyyә olaraq) at, qılınc vә xәlәt göndәrәrәk, onu Adil şaha itaәt etmәyә
dәvәt vә tәşviq etdi”.
137
Mirzә Adıgözәl bәyin yazdığına görә, Әmiraslan xan Qarabağa
gәlib Pәnah Әli xanla görüşdü vә ona “sultanlıq vә ... xanlıq mәrhәmәt etdi”.
138
Pәnah Әli xan Adil şahın tәbәәliyini qәbul etdi. Adil şah xüsusi fәrmanla ona xan adı
verib, Qarabağın hakimi tәyin etdi. Lakin az sonra Pәnah Әli xan İran itaәtindәn çıxdı vә
digәr Azәrbaycan xanlıqları ilә yanaşı, Veliçkonun düzgün yazdığı kimi, “İrandan ayrılıb
müstәqillik әldә etmәyә”
139
nail oldu Bunu hәlә 1830-cu ildә rus generalı K.O.Zubarev
dә qeyd etmişdi. O yazmışdı ki, Pәnah xan Cavanşirli “Qarabağı İrandan asılı olmadan
müstәqil idarә edirdi”
140
Qarabağ xanlığının tarixi faktiki olaraq İran asılılığından
qurtarmaq uğrunda mübarizә tarixidir. İranla mübarizәdә Qarabağın istiqlalını qoruyub
saxlamaq uğrunda mübarizә tarixidir.
Azәrbaycan sәrdarı Әmiraslan xan öldürüldükdәn sonra yeni sәrdar
Mәhәmmәdhәsәn xan Qacar 1751-ci ildә Qarabağa hücum etdi. Lakin sәrdarın qoşunu
döyüşdә mәğlubiyyәtә uğradı. Әhmәd bәy Cavanşirin yazdığına görә, Pәnah Әli xan
hәtta sәrdarı Әrdәbilә qәdәr tәqib etdi vә döyüşlә Әrdәbili tutaraq Dәrgahqulu bәyi
Әrdәbil hakimi qoydu.
Qarabağlıların Mәhәmmәdhәsәn xan Qacara qalib gәlmәsi Pәnah Әli xanın şöhrәtini
daha da artırdı.
Fәtәlixan Әfşar (Nadir şahın tanınmış sәrkәrdәsi olmuşdu) Pәnah Әli xanı
“cilovlamaq” istәdi. O, “Pәnah xanın yanına mahir elçilәr göndәrib onu itaәtә vә ittifaqa
dәvәt etdi. Lakin Pәnah xan belә sәrdarlara itaәt etmәyi haqlı olaraq özü üçün әskiklik
vә ar bilib, elçilәri kobud cavablarla geri qaytardı”.
141
Dostları ilə paylaş: |