Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/49
tarix17.11.2018
ölçüsü1 Mb.
#80118
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   49

Tofiq Köçərli 
- 42 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
1736-cı ildә İranda Hakimiyyәtә gәlәn Nadir şah bәylәrbәyilik inzibati-әrazi sistemini 
lәğv edәrәk, Tәbriz mәrkәz olmaqla Azәrbaycan vilayәti tәşkil etdi. Vilayәt bütün Cәnubi 
vә  Şimali Azәrbaycan  әrazilәrindәn ibarәt idi. Nadir şah 1747-ci ildә öldürüldükdәn 
sonra, Azәrbaycanda xanlıqlar yarandı.  İran mәnbәlәrindә bu xanlıqlar elә belә  dә 
adlanır: “Azәrbaycan xanlıqları”. Azәrbaycan xanlıq-larının tәşkili Azәrbaycan tarixindә 
görkәmli bir hadisә idi. Bununla Azәrbaycanda milli dövlәtçilik bәrpa olundu. Yenidәn 
istiqlal nәsimi әsmәyә başladı. 
Qarabağ  bәylәrbәyiliyi  әrazisindә iki xanlıq - Qarabağ  vә  Gәncә xanlıqları  tәşkil 
olundu (Mәnbәlәrdә Qarabağ xanlığı  “Şuşa vә Qarabağ xanlığı” da adlanır). Qarabağ 
xanlığının banisi Pәnah  Әli Xan idi. Ermәni müәllifi Artemiy Araratski vaxtı ilә itgin 
düşmüş doğma anasına istinad etmәklә  Pәnah  Әli xanı “alicәnab vә  әdalәtli insan” 
adlandırmışdır (A.Araratski 1796-cı ildә general Zubovu Şamaxı yürüşündә müşayiәt 
etmişdi).
130
 
Qarabağ ermәni mәliklәrinin Qarabağ xanlığının yaranmasına münasibәti necә 
olmuşdu? 
Qarabağda beş ermәni mәlikliyi (rayonu) olması yuxarıda qeyd edilmişdir. 
Salnamәçilәrin yekdil fikrinә görә, bu beş  mәliklikdәn dördünün mәliklәri yerli 
sakinlәr deyildilәr. Dizaq mәliyi Yegan Loridәn qaçıb gәlmişdi. Vәrәndә  mәliyinin 
(Şahnәzәr)  әsli Göyçә mahalından, Çilәbird mәliyinin (Allahqulu) әsli Mәcavizdәn, 
Talışınkı (Usub) Şirvandan idi. Yalnız Xaçın mәliklәri (Mirzә, oğlu Allahverdi vә  nәvәsi 
Qәhrәman) Qarabağlı idilәr, Mirzә Adıgözәl bәyin yazdığı kimi, “Cәlalyan övladları” 
idilör.
131
 (XIII әsr Albaniya çarı) 
Nadir  şah  İranda hakimiyyәti  әlә aldıqdan sonra, senator, akademik P.Q.Butkovun 
yazdığı kimi, “ermәnilәri öz diqqәti ilә şәrәfyab etdi, mәliklәrin hәr birini öz malikanәsinә 
tәsdiqlәdi vә onları bilavasitә şah әlahәzrәtinә tabe etdi”
132
 Belәliklә, mәliklәr Qarabağ 
bәylәrbәyiliyi tәrkibindәn vә tabeçiliyindәn çıxardıldı. Heç bir çәrçivәyә  vә  mәntiqә 
sığmayan bu vә digәr buna oxşar addımlarla Nadir şah nüfuzlu vә böyük sülalә olan 
Ziyadoğluları - Qarabağ  bәylәrbәyilәrini sarsıtmaq istәyirdi. Bәhanә isә bu idi ki, 
Ziyadoğlular Nadir xanın  İran  şahı taxtında olmasına etiraz etmişdilәr (Ziyadoğlular 
istәyirdilәr ki, Sәfәvilәr sülalәsinin nümayәndәsi şah olsun). 


Tofiq Köçərli 
- 43 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Nadir  şahın  şirnikdirdiyi vә  әl-qol açdırdığı ermәni mәliklәri Qarabağ xanlığının 
yaranmasını birmәnalı qarşılamadılar. Vәrәnd mәliyi dәrhal Pәnah Әli xanın hakimiyyәtini 
qәbul etdi. Qalan mәliklәr dә  nәticә etibarı ilә Qarabağ xanına tabe oldular. Qarabağ 
mәliklәrinin bilavasitә  İran  şahına tabe olmaları kimi qeyri-tәbii siyasi vә hüquqi 
vәziyyәtә son qoyuldu. 
Bunu amerika professoru R.Ovanesyan da etiraf edir. O yazır ki, Dağlıq Qarabağı 
“bir vaxt Qarabağ xanları idarә etmişdilәr. Mәdәni cәhәtdәn Qarabağ  şöhrәtli 
Azәrbaycan yazıçılarının vә musiqiçilәrinin vәtәni olmuşdur”. Başqa ermәni müәlliflәri bu 
haqda da susurlar. 
Әksәr mәliklәr “itaәt halqasını qulaqlarına taxıb, sәdaqәt xәlәtini çiyin” lәrinә”
133
 
salsalar da, naxәlәf adamlarıydı. 
Onlar Qarabağ xanlığının ilk günlәrindәn xanlıq әleyhinә tәxribata başlamış, Pәnah 
Әli xana xain çıxmışdılar. Mәhz onlar Şәki hökmdarı  Çәlәbi xanı  Pәnah  Әli xanla 
mübarizәyә  tәhrik etmişdilәr. Çәlәbi xana mәxfi mәktub göndәrәrәk yazmışdılar ki, 
Qarabağda “Pәnah xan taxta çıxmış, qala (Bayat qalası -T.K) vә  sәngәr tikdirmişdir. 
Әgәr vәdindә bir qәdәr tәxir edilsә, sonra onun qarşısında durmaq mümkün 
olmayacaqdır”.
134
 
Çәlәbi xan bu kәlәyә uyur vә Qarabağ xanlığının ilk paytaxtı Bayat qalasına qoşun 
yeridir. Lakin Çәlәbi xan mәğlub olur. Mirzә Camal Qarabağinin yazdığına görә, geri 
qayıtmağa mәcbur olan Çәlәbi xan etiraf edir: “Pәnah xan bir xan idi. Biz gәldik Onunla 
dava elәdik vә bir iş dә görә bilmәdik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq”.
135
 Lakin şeytan 
barmağı öz işini görmüşdü. Yenicә yaranmış iki Azәrbaycan xanlığı arasında әdavәt vә 
düşmәnçilik toxumu sәpilmişdi. Azәrbaycan xanlıqları arasında belә münasibәtlәr, xarici 
qüvvәlәr qarşısında birlәşә bilmәmәlәri, әksinә, biri digәri ilә çәkişmәsi, digәr amillәrlә 
birlikdә  nәticә etibarı ilә  fәlakәtә - Xanlıqlardan bәzilәrinin Rusiya tәrәfindәn işğalına, 
digәrlәrinin mәcburiyyәt qarşısında Rusiyanın tәbәәliyini qәbul etmәsinә, nәhayәt, 
hamısının öz müstәqilliyini itirmәsinә, Azәrbaycan dövlәtçiliyinin lәğv olunmasına gәtirib 
çatdırdı. 
Tәdriclә  Pәnah  Әli xan hakimiyyәtini möhkәmlәndirdi vә genişlәndirdi. Mirzә 
Adıgözәl bәyin yazdığına görә, Pәnah  Әli xan Meqri vә Güney mahallarını (Bәrgüşada 


Tofiq Köçərli 
- 44 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
qәdәr) Qaradağ hakiminin, Tatef vә Sisyan mahallarını Naxçıvan hakiminin, Zәngәzur vә 
Qafan mahallarını Naxçıvan bәylәrbәyinin, Uşacıq kәndindәn Göyçә  sәrhәdinә  qәdәr 
uzanan yerlәri İrәvan hakiminin, Xudafәrin körpüsündәn Kürәk çayına qәdәr olan yerlәri 
Gәncә hakiminin әlindәn alıb özünә tabe etdi.
136
 Qarabağ xanlığı Azәrbaycan xanlıqları 
içәrisindә әrazicә әn böyük, güclü vә nüfuzlu xanlıqlardan birinә çevrildi. 
Qarabağ xanlığının uğurlu addımları  İran Hökumәtinin diqqәtindәn yayınmayırdı. 
Nadir  şahdan sonra İran Hökmdarı olmuş Adil şahın Azәrbaycan sәrdarı  tәyin etdiyi 
Әmiraslan xan “Pәnah xanın Qarabağda olan şöhrәt vә istiqlaliyyәtini eşitdikdә, öz adın-
dan ona (hәdiyyә olaraq) at, qılınc vә  xәlәt göndәrәrәk, onu Adil şaha itaәt etmәyә 
dәvәt vә tәşviq etdi”.
137
 Mirzә Adıgözәl bәyin yazdığına görә, Әmiraslan xan Qarabağa 
gәlib Pәnah Әli xanla görüşdü vә ona “sultanlıq vә ... xanlıq mәrhәmәt etdi”.
138
 
Pәnah Әli xan Adil şahın tәbәәliyini qәbul etdi. Adil şah xüsusi fәrmanla ona xan adı 
verib, Qarabağın hakimi tәyin etdi. Lakin az sonra Pәnah Әli xan İran itaәtindәn çıxdı vә 
digәr Azәrbaycan xanlıqları ilә yanaşı, Veliçkonun düzgün yazdığı kimi, “İrandan ayrılıb 
müstәqillik әldә etmәyә”
139
 nail oldu Bunu hәlә 1830-cu ildә rus generalı K.O.Zubarev 
dә qeyd etmişdi. O yazmışdı ki, Pәnah xan Cavanşirli “Qarabağı İrandan asılı olmadan 
müstәqil idarә edirdi”
140
 Qarabağ xanlığının tarixi faktiki olaraq İran asılılığından 
qurtarmaq uğrunda mübarizә tarixidir. İranla mübarizәdә Qarabağın istiqlalını qoruyub 
saxlamaq uğrunda mübarizә tarixidir. 
Azәrbaycan sәrdarı  Әmiraslan xan öldürüldükdәn sonra yeni sәrdar 
Mәhәmmәdhәsәn xan Qacar 1751-ci ildә Qarabağa hücum etdi. Lakin sәrdarın qoşunu 
döyüşdә  mәğlubiyyәtә  uğradı.  Әhmәd bәy Cavanşirin yazdığına görә, Pәnah  Әli xan 
hәtta sәrdarı  Әrdәbilә  qәdәr tәqib etdi vә döyüşlә  Әrdәbili tutaraq Dәrgahqulu bәyi 
Әrdәbil hakimi qoydu. 
Qarabağlıların Mәhәmmәdhәsәn xan Qacara qalib gәlmәsi Pәnah Әli xanın şöhrәtini 
daha da artırdı. 
Fәtәlixan  Әfşar (Nadir şahın tanınmış  sәrkәrdәsi olmuşdu) Pәnah  Әli xanı 
“cilovlamaq” istәdi. O, “Pәnah xanın yanına mahir elçilәr göndәrib onu itaәtә vә ittifaqa 
dәvәt etdi. Lakin Pәnah xan belә sәrdarlara itaәt etmәyi haqlı olaraq özü üçün әskiklik 
vә ar bilib, elçilәri kobud cavablarla geri qaytardı”.
141
 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə