Tofiq Köçərli
- 48 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
Potyomkinin tez-tez göndәrdiyi adamlardan, mәliklәrin vә katolikosun hәrәkәtlәrindәn
xәbәrdar olub, onları ifşa etdi vә cәzalandırdı, (ifşa vә cәzalandırdı! - T.K.). İbrahim xan
mәlik Abovu hәbs etdi vә malikanәsini müsadirә etdi. General (Potyomkin -T.K.) xana
mәktub yazaraq, onu mәlik Abovu azad etmәyә vadar etdi”.
151
Lakin sonra İbrahim xan
“mәlik Mәclumu (Cәrabert mәliki-T.K.), mәlik Abovu (Gülüstan mәliki - T.K.), mәlik
Bәhtәmi (Dizak mәliki - T.K.) yanına çağıraraq, onları hәbs etdi ... Mәclum vә Abov
(Gürcüstana) qaçdılar”. Xan “mәlik Abovun yerinә başqa adam qoydu. Abovun
malikanәsindәn beş yüz ailә qaçaraq, Gürcüstanla Gәncә arasında olan Şamxorda
yerlәşdi”.
Mәclum vә Abov Gürcüstan çarı II İraklidәn hәrbi kömәk istәdilәr. Qarabağda öz
marağı olan II İrakli knyaz Arabelyanovun komandanlığı altında 4 minlik qoşun ayırdı.
Lakin bu zaman Burnaşovun batalyonu Gürcüstandan tәcili olaraq Rusiyaya qayıtmalı
oldu. Bununla әlaqәdar II İrakli Mәclum vә Abova vәdindәn imtina etdi.
152
Arqutinski
yazmışdır ki, Mәclum vә Abovun ataları da - mәlik Adam vә mәlik Usub - qabaqca Pәnah
xan ilә yola getmәmiş vә qaçıb Gürcüstan çarı Teymuraza pәnah aparmışdılar. Sonra
onlar Gәncәyә gәlәrәk Gәncә xanının vasitәçiliyi ilә Pәnah Әli xandan mәrhәmәt
istәmişdilәr. Pәnah Әli xan onları bağışlamış vә “malikanәlәrinә sahib olmaq hüququnu”
saxlamışdı. Adam vә Usub Fәtәlixan Әfşara qoşulub öz Qarabağ xanlığına qarşı
müharibә aparan xainlәr idi. Bu satqınlıq haqqında Arqutinski susmuşdur.
Gürcüstana qaçmış Mәclumla Abovun nә yuvanın quşu olması haqqında V.L.Veliçko
yazmışdır: “Tarix gürcülәrә göstәrdi ki, şpionluğa vә satqınlığa meyli olan insanlara
etibar etmәk olmaz: II İraklinin mәrhәmәt edib fars (oxu: İbrahim Xәlil xan - T.K.)
tәqiblәrindәn gizlәtdiyi (vә әlavә edәk: 4 minlik qoşunla kömәk etmәk istәdiyi - T.K.)
ermәni mәliklәri Abo vә Mәcmun (Abov vә Mәclum - T.K.) fәlakәtli anda farslara
satıldılar vә 1795-ci ildә Tiflisi qarәt edib qana boyayan Ağa Mәhәmmәd xanın qoşununa
bәlәdçilik etdilәr”.
153
Ermәni mәliklәri belә adamlar idi. Qarabağ xanlığına qarşı gizli iş aparan satqınların
başçısı vә tәşkilatçısı Qand-zasar katolikosu İoannes Hәsәn Cәlalyan idi. O da ez cәzasını
almışdı, Arqutinskiyә görә, İbrahim Xәlil xan katolikosu zәhәrlәyib öldürmüşdü. Lakin
xanın İoannesi vә mәliklәri darmadağın etmәsinin şahidi Sarkis (İoannesin qardaşı)
Tofiq Köçərli
- 49 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
zәhәrlәnmәni tәsdiqlәmir. Gürcüstana qaça bilmiş Sarkis 1804-cü ildә general Sisianova.
yazmışdı ki, İbrahim xan katolikosun vә mәliklәrin knyaz Potyomkinә göndәrdiklәri
mәktubları әlә keçirib “İoannesi öldürdü, mәni isә hәbs etdi”, lakin mәn hәbsdәn qaça
bildim, Gәncәyә, oradan da Gürcüstana gәldim.
154
Göründüyü kimi, Qarabağın müstәqilliyinә qәsd edәnlәrә qarşı İbrahim Xәlil xan da
atası Pәnah Әli xan kimi qәti vә amansız olmuşdur. İbrahim Xәlil xan separatçıları xain
çıxdıqlarına vә satqınlıq etdiklәrinә görә layiqincә cәzalandırmışdı. Separatçılar İbrahim
Xәlil xana heç bir formada müqavimәt göstәrmәyә cәhd etmәmişdilәr, çünki onların
bunu öz gücü ilә etmәyә heç bir imkanları yox idi.
“Әlac” yenә çarizmi İbrahim xana qarşı, bütün Azәrbaycana qarşı sövq etdirmәyә
qalmışdı.
Zaqafqaziya ermәnilәrinin dini vә siyasi lideri İ.Arqutinski Qarabağ xanlığı әleyhinә
yeni plan cızdı. O, üç ermәni mәliki adından 1790-cı il yanvarın 23-dә Rusiya imperatoru
II Yekaterinaya mәktub göndәrәrәk, “Şuşa xanının hökmranlığını devirmәk” üçün hәrbi
kömәk istәdi; kömәk mümkün olmasa, Böyük Pyotrun mәrhәmәtli fәrmanı әsasında
onları Dәrbәnd әtrafına köçürüb, “mәskunlaşacaqları yerlәri onlara tәhkim etmәyi,
mәliklәr vә onların xәlәflәrinә tәbәәlәri üzәrindә tam hüquq vermәyi” xahiş etdi.
155
Artıq
bu zaman üçün II Yekaterina ermәni kәmәndinә düşmüşdü.
Knyaz Q.A.Potyomkinin II Yekaterinaya mәktubundan (1783) aydın olur ki, II
Yekaterina ermәni mәliklәrinә Qarabağda “xristian dövlәti” yaratmağı vәd edibmiş.
Mәktubda deyilir: “Mәn Şuşalı İbrahim xanı itaәtә yaxınlaşdırmaq haqqında general-
poruçik Potyomkinә göstәriş verdim... Әlverişli halda Şuşalı İbrahim xanın ermәni
xalqlarından ibarәt vilayәtini milli idarәyә vermәk vә onun vasitәsi ilә Asiyada xristian
dövlәtini bәrpa etmәk lazımdır. Bu, Siz imperator Hәzrәtlәrinin mәnim vasitәmlә ermәni
mәliklәrinә verdiyiniz vәdlәrә uyğundur”. (Potyomkindә vә gerünür, II Yekaterinada belә
tәsәvvür yaradılıbmış ki, İbrahim xanın vilayәti “ermәni xalqlarından ibarәtdir”). Bu da
maraqlıdır ki, Potyomkin “Bakı vә Dәrbәndi tutub Gilana birlәşdirmәk vә zәbt olunmuş
әrazini Albaniya adlandırmaq” istәyirdi.
Tofiq Köçərli
- 50 -
Qarabağ: Yalan və Həqiqət
II Yekaterina Azәrbaycanı Rusiyanın tәsir dairәsinә salmağa başladı. 1796-cı ilin
yazında rus qoşunları Azәrbaycana yeridildi. Qısa müddәt әrzindә Rusiya qoşunu Qubanı
vә Bakını tutaraq, Şamaxıya gәldi. V.Zubovun ordugahı Şamaxıda yerlәşdi.
Qarabağ xanı İbrahim Xәlil xan İran tәcavüzündәn, Gәncә xanı Cavad xan isә Kartli-
Kaxetiya çarı II İraklinin vә İbrahim Xәlil xanın düşmәnçilik hәrәkәtlәrindәn
ehtiyatlanaraq, öz nümayәndәlәrini, birincisi oğlu Lütfәli bәyi, ikincisi Mәhәmmәd Qulu
bәyi Şamaxıya Zubovun düşәrgәsinә göndәrdilәr vә Rusiya himayәsini qәbul etdiklәrini
bildirdilәr.
156
Hadisәlәrin belә cәrәyanı әlbәttә, Zubovu tamamilә tәmin edirdi.
“Harada aş, orada baş” İ.Arqutinski Zubovun düşәrgәsindә peyda oldu vә
Azәrbaycanın işğalını planlaşdırmaqda bilavasitә iştirak etdi. Zubov Gәncәyә general
Rimski-Korsakovun komandanlığı altında qoşun göndәrdi. Hәmin qoşunu Arqutinski
müşayiәt edirdi.
157
1796-cı ilin noyabrında II Yekaterina öldükdәn sonra onun oğlu I Pavel Rusiya
imperatoru oldu. Yeni imperator Rusiya qoşunlarını Azәrbaycandan geri çağırdı.
Rusiyanın Azәrbaycanda möhkәmlәnmәsi baş tutmadı. Azәrbaycan xanlıqları, o
cümlәdәn Qarabağ xanlığı әvvәlki statuslarını saxladılar.
Rusiya qoşunlarının Azәrbaycanı tәrk etmәsi Ağa Mәhәmmәd şah Qacarın әl-qolunu
açdı. O, 1797-ci ildә öz qoşunu ilә Qarabağa basqın etdi. Bu dәfә Şah Qacar Şuşa
qalasını tutmağa nail oldu. Lakin İran Şahını Şuşada öz keşikçilәri öldürdülәr. İran
qoşunu Qarabağdan getmәli oldu. Qarabağ xanlığı yenә dә öz statusunu saxladı. İranın
Qarabağa sahib olmaq cәhdlәri tam boşa çıxdı.
Rusiya qoşunlarının Azәrbaycandan getmәsi Arqutinskini vә Qarabağ ermәni
mәliklәrini mәyus etdi. Ancaq onlar öz planlarından әl çәkmәdilәr. Mәqsәdlәrinә çatmaq
üçün ermәni xadimlәri indi dә I Pavelin qәlbini әlә almağa girişdilәr. Bu yolda onlar
hәtta әn alçaq vasitәlәrdәn belә çәkinmәdilәr.
Bir sәnәdә - Rusiya daxili işlәr nazirliyi polisiya departamentinin 1908-ci ildә
hazırladığı hesabata müraciәt edәk. Orada deyilir ki, “özlәrinә şәfqәt qazanmaq üçün
ermәnilәr öz dinlәri ilә dәlәduzluq etdilәr vә özlәrini pravoslav kimi qәlәmә verdilәr.
İmperator Maltiya ordeninin Qrossmeysteri adını vә bununla birlikdә xristianların
müdafiәçisi adını alanda, ermәnilәr deputasiya göndәrәrәk, ondan ermәnilәri öz
Dostları ilə paylaş: |