Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət



Yüklə 1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/49
tarix17.11.2018
ölçüsü1 Mb.
#80118
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   49

Tofiq Köçərli 
- 57 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
yox idi. Bu bulaqların suyu isә qala camaatına kifayәt etmәzdi. Ona görә güman gәlәn 
yerlәrdә quyu qazdırıb, müәyyәn elәdilәr ki, buranın bir çox yerlәrinda su quyuları 
qazmaq mümkündür. Bu xәbәri mәrhum Pәnah xana çatdırdılar. Xan sevinәrәk bir neçә 
nәfәr öz yaxın adamı ilә buraya gәldi, yerlә tanış olub, әzmlә qalanın binasını qoydu”.
176 
XIX  әsr ermәni müәllifi Mirzә Yusif Qarabaği dә (Nersesov) Şuşa qalasının tikilmәsini 
buna bәnzәr tәsvir etmiş vә yazmışdır ki, “1752 (1166)-ci ildә Pәnah Xan xoş bir gündә 
Şuşa  şәhәrinin tәmәlini qoydu”.
177
 (Bir sıra müәlliflәrin fikrincә,  Şuşa qalasının  әsası 
1750-ci ildә qoyulmuşdur). 
Demәyәsәn, “keçәri” Pәnah xanın  şәhәr-salmadan “başı  çıxırmış!”. O, gәlәcәk 
şәhәrin su problemi haqda düşünürmüş (sonralar xan qızı  şairә Xurşudbanu Natәvan 
Şuşaya su kәmәri çәkdirmişdi). O, Hәsәn İxfa Әlizadәnin yazdığına görә, Şuşanı tikmәk 
üçün Tәbriz, Әrdәbil vә başqa şәhәrlәrdәn ustalar gәtiribmiş vә onlar özlәri Şuşanın ilk 
sakinlәri olublarmış.
178
 
Azәrbaycan milli memarlıq  әnәnәlәri  әsasında tikilәn qala hazır olduqdan sonra 
Pәnah xan “Şahbulaq qalasının sakinlәri olan bütün rәiyyәtlәri - әyanın, mәliklәrin, 
mülazimlәrin, ellәrin vә bir para kәndlәrin kәndxudalarının ailәlәrini köçürüb, bu qalanın 
içindә yerlәşdirdi”. 
Mirzә Camal Qarabaği yazır ki, “o vaxta qәdәr burada yaşayış evlәri yox idi. Bura 
şәrq tәrәfdә, qalanın altı verstliyindә yaşayan  Şuşa kәndi  әhalisinin әkin yeri vә otlağı 
idi.”
179
 
Pәnah  Әli xan Şuşanı birinci növbәdә müdafiә qalası kimi tikdirmişdir. Ona görә 
qalaya “beş arşın hündürlüyündә, iki arşın enindә”, uzunluğu 2,5 km olan döyüş bürclü, 
dörd darvazalı әzәmәtli divar hörülmüşdü. Şuşa hәqiqәtәn dә uzun müddәt basılmaz bir 
qala olmuşdur. Qarabağın  İstiqlal qalası! hәr ehtimala qarşı lazım gәlәrsә xanlığın 
xәzinәsini saxlamaq üçün Şuşanın yanından keçәn Qarqar çayının o tayında, yolsuz-izsiz 
әlçatmaz sıldırım qayalıqda Xәzinә qayası adlanan otaqlar qazılıb hazırlanmışdı. 
Şuşa bina edilәn zaman onun adı Pәnahabad olub. Şәhәrә sadәcә Qala da deyiblәr. 
Burada xanlığın zәrbxanası tikilmişdi. Gümüşdәn kәsilәn pulun bir üzündә  şәhәrin adı 
(“Pәnahabad”) yazılmışdır. Hәsәn  İxfa  Әlizadәnin fikrincә, az sonra qala “Şәhri  Şişә”, 
yaxud “Şişә” şәklindә işlәnmәyә başlandı. Rus dilindә şәhәrә “Şuşa” deyildi.
180a
 


Tofiq Köçərli 
- 58 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Yaraşıqlı iki-üç mәrtәbәli saraylar, memar Kәrbәlayi Sәfihin “nәqşәrә  vә  rәhbәrliyi 
altında tikilәn Gövhәr ağa mәscidi”, mәhәllә mәscidlәri, Qara Böyük xanımın Qala-Saray 
kompleksi, karvansaraylar, digәr gözәl binalar Şuşanı, binası qoyulan günlәrdәn bir növ 
milli memarlıq muzeyinә çevirmişdi. 
Şuşa milli әdәbiyyat vә  mәdәniyyәtimizin, elmimizin beşiklәrindәn biri kimi 
formalaşmışdı. Milli Şuşa mühiti, milli Qarabağ mühiti böyük şairimiz Molla Pәnah Vaqifi 
yetişdirmişdir. 
“Vilayәtdә urus olub ixtiyar, 
Eylәyib bir bina yoxdu görәn kar, 
Tamam işlәr olub cahilә bazar, 
Heyif buvilayәt, heyhat-heyhat.” 
deyәn “amansız satirik” (S.Vurğun) Qasım bәy Zakir Qarabağ xanlığının  şöhrәtli 
günlәrindә, 1784-cü ildә burada - Şuşada doğulmuş, Şuşada yazıb yaratmışdır. Hәr biri 
milli fәxrimiz olan Xurşudbanu Natәvan, Nәcәf bәy Vәzirov,  Әbdürrәhim bәy 
Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vәzir Çәmәnzәminli vә b. yaradıcılıq yoluna 
Şuşada başlamışdılar. 
Mirzә Adıgözәl bәy, Mirzә Camal Qarabaği, Әhmәd bәy Cavanşir, Mir Mehdi Xәzani 
kimi salnamәçilәr, Firudin bәy Köçәrli kimi alim Şuşada yetişmişdi, 
Şuşada  şair,  şer, teatr mәclislәri var idi. X.Natәvan “Mәclisi - üns”, Mir Möhsün 
Nәvvab “Beytül Xamuşan” mәclisinin yaradıcıları idilәr. 
Y.V.Çәmәnzәminli yazmışdır ki, Xan Qaradaği, Növrәs, Mәmayi, Baki, Alı Yüzbaşı 
oğlu Hәsәn Nәvvabın “Beytül Xamuşan” mәclisinin, digәr  şair, müğәnni vә çalanlar 
(Mirzә Sadıx Piran, Mirzә Rәhim Fәnan, Mirzә Mәmmәd Katib vә b) Natәvanın “Mәclisi-
üns” mәclisindә toplaşarlarmış. Teatr xadimlәri  Ә.haqverdiyev, N.Vәzirov, Mәmmәd 
Hәsәn bәy Mirzәcamalov, Vәkil Hәsәnәli bәy ayrıca bir mәclisdә cәmlәşmişdilәr. 
Şuşada qaynar әdәbi vә mәdәni hәyat olmuşdur. Burada hәvәskar gәnclәr 1884-cü 
ildә M.F.Axundovun komediyalarını, 1899-cü ildә  Şekspirin “Otello”sunu, 1905-ci ildә 
“Adәm vә Hәvva”nı tamaşaya qoymuşdular. (“Otello”nun tәrcümәçisi H.Vәzirov Otello, 
A.Zarifyan Dezdemona, Mәmmәdhәsәn bәy Mirzәcamalov Yaqo rollarını oynamışdılar)
181
 
vә s. vә i.a. 
Qarabağ Azәrbaycan milli musiqisinin beşiyi idi. Y.V.Çәmәnzәminli şәhadәt verir: 


Tofiq Köçərli 
- 59 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Şuşada “küçәdә evimizin qarşısındakı quyuluqda gözәl  şәrqilәr söylәrdilәr, saz vә 
qarmon çalınardı. Nә oxuyanlar vardı! Axşam çağı qatıq almağa gedәn uşaqlar qazanı 
yanağına dayayıb, elә bayatı vә şikәstә oxuyardılar ki, adamın gözlәri yaşarırdı. Vaqif vә 
Zakirin vәtәni olan bu şәhәrә  tәbiәt  şer, musiqi vә şәrqi ilhamı bağışlamışdı. Qafqazın 
bütün adlı-sanlı türk xanәndә vә sazandәlәrini bu şәhәr yetirәrdi. Mәşәdi İsi, Hacı Üsü, 
Qar-yağdı oğlu Cabbar, Әbdül Bağı, Seyid, İslam kimi oxuyanlar, Sadıqcan kimi çalanlar 
Şuşada yetişmişdir”.
182
 
Böyük Üzeyir bәy Hacıbәyov  Şuşada dünyaya gәlmişdir. Neçә-neçә  şöhrәtli 
bәstәkar, müğәnni, sazәndә yaradıcılıq yoluna Şuşada qәdәm qoymuşdur. “Poeziya, 
musiqi vә mahnının bәxtiyar vәtәni olan Şuşa bütün Zaqafqaziyanın 
konservatoriyasıdır”
183
 deyәn ermәni musiqişünası V.D.Karqanov haqlıdır. Bu, 1908-ci 
ildә söylәnmişdir. 
Bütün bunlar Qarabağ haqqında. tarixi hәqiqәtlәrdir. Qarabağın tarixi ilә bilavasitә 
mәşğul olmayan şәxs bu hәqiqәtlәri bilmәyә bilәr. Ancaq ciddi әda ilә Qarabağdan 
yazan, Qarabağda “heç bir Azәrbaycan yerli dibli yox idi” - deyәn  şәxs, özü dә tarix 
elmlәri doktoru, hәm dә diplomat hәmin hәqiqәtlәri bilmәyә borcludur, tarixi mәnbәlәri 
öyrәnmәyә borcludur. 
İndi dә Qarabağın vә onun paytaxtı Şuşanın әhalisinin tәrkibi haqqında. 
Ümumiyyәtlә, bu barәdә material olduqca azdır. Olan da çox ziddiyyәtlidir vә bәzәn 
qәti surәtdә  ağılkәsәn deyil. Biz artıq yuxarıda belә bir -fantastik ermәni mәlumatı 
gәtirmişdik ki, guya 1760-cı ildә Qarabağda 900 ermәni kәndi olub vә az qala 657 min 
ermәni yaşayıb. 
Ermәni müәlliflәrinin başqa bir mәlumatına görә, XVIII әsrin axırlarında Qarabağda 
11 min ermәni ailәsi olmuşdur. 
Qarabağda  әhalinin sayı  vә milli tәrkibi haqqında qismәn etibarlı  mәnbә Rusiya 
mәnbәlәridir. Lakin hәmin mәnbәlәrә  dә  tәnqidi yanaşmaq lazımdır. Mәsәlәn, 1972-ci 
ildә Yerevanda “Присоединение Восточной Армении к России” adlı iki cildlik sәnәdlәr 
mәcmuәsi nәşr olunmuşdur. Onun 1-ci cildindә Zaqafqaziyadakı yerli rus mәmurlarının 
Rusiya daxili işlәr nazirliyinә tәqdim etdiyi arayış (19 iyul 1811-ci il) verilmişdir. Orada 
göstәrilir ki, Qarabağda 12 min ailә yaşayır. Onun 2500-ә qәdәri ermәni ailәsidir.
184
 


Yüklə 1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə