Tofiq Köçərli Qarabağ: Yalan və Həqiqət

Tofiq Köçərli 
- 60 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
Ermәni naşirlәri bu rәqәmә münasibәt bildirmәyib. Zәnnimcә, 12 min vә 2 min 
yarım rәqәmlәri ümumi planda Qarabağ  әhalisinin nisbәti, yәni azәrbaycanlıların 
ermәnilәrdәn az qala beş dәfә çox olması haqqında düzgün tәsәvvür versә dә, hәqiqәti 
dәqiq әks etdirmir. 
XIX әsrin әvvәllәrindә Qarabağda әhalinin sayı, milli tәrkibi haqqında qismәn etibarlı 
mәnbә 1823-cü ildә  tәrtib olunmuş “Qarabağ  әyalәtinin tәsviri ...” kitabı sayıla bilәr. 
Hәmin kameral sayım materialları  әsasında X.D.Xәlilov hesablayıbdır ki, 1823-cü ildә 
Qarabağ  әyalәtindә 20095 ailә, o cümlәdәn 15729 azәrbaycanlı (78,3 faiz) vә 4366 
ermәni ailәsi (21,7 faiz) yaşamışdır.
185
 Başqa tәdqiqatçılar (S.S.Әliyarov vә s.) yenә 
hәmin materiallar әsasında deyilәn ildә Qarabağ әyalәtindә 18 min 563, o cümlәdәn beş 
ermәni-mәlikliyindә 1 min 559 ermәni ailәsinin (8,4 faiz) qeydә alınmasını 
göstәrmişlәr.186 
N.Axundov isә 19655 ailәnin, o cümlәdәn 4805 ermәni ailәsinin olmasını qeyd 
etmişdir.
187
 
Hәmin mәnbә ermәni müәlliflәrinin diqqәtindәn dә yayınmamışdır. Onlar 
hesablamışlar ki, 1823-cü ildә Qarabağ әyalәtindә 5107 ermәni ailәsi olmuşdur. 
Rәqәmlәrdәki fәrqlәr göz qabağındadır. Bununla belә Azәrbaycanlı ailәlәrin sayının 
ermәni ailәlәrindәn qat-qat çox olması şәksizdir. (Qarabağ әyalәtinin tәsviri ...” kitabı ilә 
mәn dә tanışam. Kitab Şuşa  şәhәri üzrә  vә  kәndbәkәnd ailәlәrin sayından, yәni ailә 
başçılarının ad vә familiyalarından ibarәtdir. Onları dәqiq hesablamaq, bir çoxlarının milli 
mәnsubiyyәtini müәyyәnlәşdirmәk (artıq qeyd olunduğu kimi, Xaçın mәliklәri Mirzә, 
Allahverdi, Qәhrәman, Çilәbird mәliyi Allahqulu kimi bir çox ermәnilәr azәrbaycanlı 
adlarını daşıyırdılar) olduqca әziyyәtli vә mürәkkәb işdir. Xüsusәn dә  mәnim gücüm 
çatan iş deyil. Ona görә  mәn, Xәlilovun hesablamalarını  әsas götürdüm. Deyәsәn, o, 
ciddi hesablama aparıb). 
Göstәrilәn ermәni ailәlәrindәn nә qәdәrinin yerli әhali olması vә nә qәdәrinin 1805-
1823-cü illәrdә İrandan gәlmәsi dә hәlә dәqiqlәşdirilmәyib. 
İrandan Qarabağa vә Azәrbaycanın digәr rayonlarına ermәnilәrin köçürülmәsi 1828-
ci ildәn kütlәvi vә mütәşәkkil xarakter almışdı. Bu, çarizmin rәsmi dövlәt siyasәti idi. 
1828-ci il fevralın 29-da general Paskeviç göstәriş vermişdi ki, ermәnilәr “başlıca olaraq 

---

Tofiq Köçərli 
- 61 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
İrәvan vo Naxçıvan vilayәtlәrindә  vә qismәn Qarabağda” yerlәşdirilsin, “bir sıra 
müsәlman kәndlәri dindaşlarının  әn çox mәskunlaşdığı yerlәrә köçürülsün” vә  hәmin 
yerlәr ermәnilәrә verilsin. Bu, azәrbaycanlıları öz dәdә-baba yurdlarında sıxışdırmağa 
istiqamәt verilmәsi demәk idi. Bu, hәmdә Veliçkonun yazdığı kimi, “Zaqafqaziyanın bәzi 
hissәlәrinin, ermәnilәr tәrәfindәn müstәmlәkәlәşdirilmәsinin başlanması idi.” Paskeviçin 
başqa bir direktivi belә idi: “Şübhә yoxdur ki, xristianların böyük bir hissәsi 
Azәrbaycanda (İran Azәrbaycanında -T.K.) qalmayacaqdır... Xristianları Naxçıvan vә 
İrәvan vilayәtlәrinә getmәyә razı salmaq lazımdır. Bu vilayәtlәrdә xristian әhalisini nә 
qәdәr mümkündürsә çoxaltmaq nәzәrdә tutulur. Üzümçü vә onun yaxınlığındakı üç 
ermәni kәndinin sakinlәrinә Qarabağa getmәyә icazә vermәk lazımdır” 
188
 
İran ermәnilәrinin köçürülmәsinә bilavasitә başçılıq edәn ermәni Lazarov Paskeviçә 
fәrәhlә  xәbәr verirdi ki, “Qabaqca Marağa ermәnilәri, sonra bütün Azәrbaycan (İran 
Azәrbaycanı -T.K.) ermәnilәri (yerlәrini). tәrk etmәyi qәrara aldılar”.
189
 
Qlinkanın yazdığı kimi, “Türkmәnçayla hәmhüdud kәndlәrin ermәnilәri Qarabağa 
yollandılar”
190
 Üç ay yarım әrzindә 8 min ermәni ailәsi Araz çayını keçdi.
191
 
Beş mindәn artıq ermәni ailәsi Araza yaxınlaşan zaman, 1828-ci il aprelin 24-dә 
Paskeviç Lazarevә tapşırıq verdi ki, “keçkünlәrin böyük hissәsini, xüsusәn  әn kasıbları 
Qarabağa getmәyә tәhrik etsin”
192
. Lazarev tapşırığı can-başla yerinә yetirdi. Qlinkanın 
yazdığına görә, Lazarev “ermәni köçkünlәrinin böyük bir hissәsini, onları yol xәrci üçün 
pulla tәmin etmәklә, İrәvan xanlığına vә Qarabağ xanlığına getmәyә inandırdı.” 
Ermәnilәrin Qarabağa köçürülmәsindә Qarabağ komendantı Kaleçevski dә 
canfәşanlıq göstәrirdi. O, Paskeviçә yazırdı ki, “İran hökumәti Qarabağa keçmәk istәyәn 
ermәnilәrә maneçilik törәdir”.
193
 Paskeviç 1828-ci il noyabrın 9-da Qriboyedova tapşırdı 
ki, Kalaçevskinin qaldırdığı  mәsәlәyә dair İran hökumәti ilә danışıqlar aparsın. 
Qriboyedov tapşırığa  әmәl etdi vә noyabrın 29-da Paskeviçә bu barәdә  mәlumat 
verdi.
194
 Eyni zamanda Qriboyedov Qarabağ komendantına yazdı: “Mәktublarınızı mәnә, 
mәn olmayanda Amburqerә ünvanlayın, tәlәblәriniz hәmişә yerinә yetirilәcәkdir “.
195
 
Qriboyedov görürdü ki, “müsәlman mülkә-darlarının torpaqlarında yerlәşdirilmiş” 
ermәni köçkünlәri “müsәlmanları sıxıntılı vәziyyәtә salırlar vә onları әsaslı surәtdә narazı 

---

Tofiq Köçərli 
- 62 - 
Qarabağ: Yalan və Həqiqət 
edirlәr”, müsәlmanlar “ehtiyat edirlәr ki, ermәnilәr bir dәfә buraxdıqları torpaqlara 
hәmişәlik yiyәlәnәcöklәr”.
195a
 
Bu sözlәr çin oldu. Çar hakimiyyәt orqanlarının bilavasitә havadarlığı ilә yersizlәr 
gәlib yerlilәri sıxışdırmağa başladılar. Azәrbaycanda da İ.Çavçavadze yazdığı kimi oldu: 
“Çoxmu ya azmı  şeyә malikik, fәrqi yoxdur. hәr halda sizә (ermәnilәrә - T.K) 
daldalanacaq verdik, sizi sığındırdıq, sizinlә qardaşlaşdıq. Bizim öz evimizdә, bizimlә 
düşmәn kimi rәftar etmәyin”.
196
 
Hәlә 1911-ci ildә N.İ.Şavrov Zaqafqaziyaya 1828-1830-cu illәr әrzindә 40 min İran 
vә 84600 Türkiyә ermәnisinin köçürülmәsini vә onların “ermәni әhalisi yox dәrәcәsindә 
olan” Yelizavetpol vә  İrәvan quberniyalarında yerlәşdirilmәsini qeyd etmiş  vә onların 
xüsusәn “Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissәsindә (Dağlıq Qarabağda - T.K.) vә 
Göyçә gölü sahilindә mәskunlaşdırılmasını” vurğulamışdır. Şavrov hәm dә yazmışdır ki, 
Zaqafqaziyada yaşayan 1 milyon 300 min ermәnidәn 1 milyondan artığı  kәlmә 
ermәnidir.
197
 
Tarixi saxtalaşdıranlar üçün Paskeviçin әmrnamәlәri, Qriboyedovun yazdıqları, 
Qlinkaların,  Şavrovların kitabları ya yoxdur ya da heç nәdir. Siyasi mәqsәdlә, hәm dә 
görünür,  şәxsi maraqlar naminә uydurmaçılıq vә saxtakarlıq onlar üçün hәr  şeydir, 
hәqiqәtdәn üstündür. 
Çarizmin ermәnilәri Zaqafqaziyaya köçürmәk siyasәti Qarabağda ermәni  әhalisinin 
sürәtlә artmasına sәbәb oldu. Ermәni müәlliflәrinin yazdıqlarına görә köçkünlәrdәn 
Qarabağa cәmisi “700 ermәni ailәsi köçürülmüşdü. Onlardan 300 ailә geri qayıtmış 
(geriyә yol artıq bağlı idi! - T.K.), qalanların böyük hissәsi taun xәstәliyinә tutularaq 
hәlak olmuşdu.”. 
Ermәni müәlliflәrinin dediklәrindә bircә  hәqiqәt var: köçkün ermәnilәr içәrisindә 
ölәnlәr olmuşdu. Mәsәlәn, general Zubarevin Qarabağdan 1830-cu il aprelin 30-da 
Paskeviçә göndәrdiyi mәktubdan aydın olur ki, ermәnilәr nәinki tәkcә Dağlıq Qarabağa, 
hәmçinin Düzәn Qarabağa, Bәrdәyә köçürülüblәrmiş. Zubarev yazırdı ki, “Marağa 
ermәnilәri  әvvәlcә, qәdim, indi dağılmış  Bәrdә  şәhәrindә yerlәşdirilmişdi”. Lakin onlar 
Bәrdәnin qızmar günәşinә dözmәdilәr vә “üç ay әrzindә onlardan 1012 nәfәr hәlak oldu” 

---